%збекстан республикасы халы№

К5тери4килик – к5тери4килик термини биринши рет со42ы антикалы3 эстетикада пайда болды. Бул 5мирде бул термин с5йле7ди4 айры3ша стили сыпатында 3олланылды.
III 1сирде жаса2ан белгили ритор Лонгинни4 «К5тери4килик 8а33ында» трактаты менен к5тери4киликке улы7ма эстетикалы3, теориялы3 3атнаста байланыстыры7 да бар. Бу2ан к5п 2ана изертле7шилер г6манланып 3арайды. Деген менен, Лонгинни4 трактатында к5тери4килик искусствоны4 адамны4 жанына т1сири бойынша 3аралады.
XVIII 1сир Англия сексуализми, м1селен Э.Берк к5тери4килик сезимини4 д1регин 3ор3ыныш, 317ип-31терди болдырату2ынны4 81ммесинен к5реди.
Немец философы И.Кант к5тери4килик категориясын г5ззаллы3 пенен бир 3атарда 3арап, г5ззаллы3 сападан алын2ан л1ззет ар3алы пайда болады десе, к5тери4киликти4 тийкарында сан ту7ралы к5з-3арас бар деп т6синдиреди.
Кантты4 пикиринше, шектен тыс3ары 3убылыслар ар3алы ша3ырыл2ан 3ор3ынышты болдырма7 81м бул ар3алы алынату2ын л1ззет к5тери4киликти4 м1ниси.
Гуманистлик пафосына 3арамастан к5тери4киликти4 кантлы3 концепциясы субъектив идеализмни4 белгилерине ийе` к5тери4киликти тек адамны4 жанында к5реди 81м оны а3ыл-ойды4 идеясы 2ана деп к5рсетти 81м ол сези7лик форма2а ж1млени7и м6мкин емес. Буннан Кантты4 6зил-кесил жу7ма2ы` искусство2а к5тери4килик ж1мленбейди.
Гегельде к5тери4килик искусствоны4 к5рсеткен символлы2ы менен байланыслы. Жу7ма3` к5тери4килик диний 81м мистикалы3 искусство2а т1н. Рационаллы3 д1неси` жо3ар2ы сезимлер пайда етету2ын 3ор3ынышты сапластыры7 бойынша кантлы3 идеяны4 ра7ажланы7ы (жо3ары, 3а8арманлы3). Н.Г.Чернышевскийди4 к5тери4киликке к5з3арасында сези7лик 81м антропологизм элементлери бар.
Шын м1нисинде к5тери4килик е4 алды менен консерватив к6шлер алдында 3ор3ы7ды сапластыры7, гуманистлик идеалды тастыйы3ла72а ба2дарлан2ан 3а8арманлы3та к5ринис табады.
К5тери4килик т1биятта, ж1мийетте, адамларды4 искерлигинде, оны4 жемисинде, 81ттеки адамны4 жанында да 5мир с6реди. *1мме 3убылыслар ушын к5тери4килик, улы7малы3 – 5лшемни4, му2дарды4 толысы7ы, шегара2а жа3ынласы7ы. Ал, шегарадан шы3са 5лшем бузылады.
Т1биятта к5тери4килик – жо3ары та7лар, п1тли су7 сар3ырамалары, шексиз океанлар, тол3ынлан2ан те4из, т6би жо3 жулдызлы аспан 8.т.б. Бул жерде улы7малы3–масштаблылы3, о2ада 6лкенлик, уллылы3, шексизлик. К5тери4килик т1биятта адамны4 1ззилик сезимин емес, ал т1бият пенен 3осылы7, о2ан жети7, к5терили7 менен байланыслы.
К5тери4киликте 3ор3ыныш адамда иркинишлерди, б5гетлерди сапластыры7 менен байланыслы.
К5тери4килик сезими улы7ма адамзатлы3, 2алабалы3 моментлер менен бирге социаллы3 белгиленген, конкрет тарийхый характерге ийе.
Ж1мийетлик 5мирдеги к5тери4киликке тарийхты4 барысына т1сир ети7ши 3убылыслар 81м процесслер мысал бола алады. М1селен, елимизди4 бий21рез ра7ажланы7ына байланыслы 5згерислер. Ж1мийетлик 5мирде к5тери4килик 3а8арманлы3 пенен соншелли 5тлесип кеткен, оларды б5лек-б5лек 3ара7 демек, к5тери4киликти оны4 тийкар2ы мазмунынан ажыраты7 деген с5з.
№а8арманлы3 к5тери4киликти4 ж1мийетлик 5мирдеги аны3 к5ринислерини4 бири. К5тери4киликти4 3а8арманлы3 31сийетинде этикалы3 81м эстетикалы3 толы3 81м ай3ын к5ринеди.
Е4 жа3сы идеялар ушын халы3 3а8арманларыны4 фигуралары к5тери4киликке, 81м 3а8арманлы33а ийе. №а8арманлы3ты4 т6рин т6сини7 3ыйын. Орыс жазы7шысы А.П.Чехов жер ж6зилик искусствода бириншилерден болып адамны4 3а8арманлы2ын экстремаллы3 ситуацияда емес, ал к6нделикли 5мирде алып к5рсетеди. Чехов идеясы бул к5тери4киликти к6нделикли 8адал мийнетте, 1деп-икрамлы3 принциплерге мудамы мойынсыны7да.
Ж1мийетлик, эстетикалы3 идеалды4 5згери7и менен к5тери4киликти ба8ала7 5згереди. Айтайы3, e0-r0 жыллары бурын2ы А73ам тусында т6тинли трубалар2а ийе заводлар, фабрикалар, гигант ГРЭСлер 5мирдеги к5тери4килик сыпатында болды. Адам2а ба2ын2ан т1бият темасын улы2ла7 ж1мийетлик сана2а енисти, идеал2а айналды. Енди б6гинлигинде олай емес. Т1бият 6стинен басым 3ылы7, зорла7 емес, сондай-а3 оны4 менен гармония, жеке рекордлар, массалы3 ой3ан емес, социаллы3 жа3тан актив, инициативалы жеке адамды 31липлестири7 усы б6гинги к5тери4киликти4 идеалы.
Искусствоны4 81р 3ыйлы т6рлери 81м жанрлары к5тери4киликти4 к5риниси ушын м6мкиншилик береди. Оны4 6стине, гей бир жанрлар к5тери4киликти к5ркем ме4гери7 процесинде 31липлестирди. М1селен, 3а8арманлы3 эпос, поэма, 3а8арманлы3 трагедия, 3а8арманлы3 симфония 81м оратория, архитектура менен монументаллы3 искусствоны4 к5п 2ана жанрларын айтса3 болады.
К5тери4килик, 1сиресе архитектурада айры3ша роль ойнайды. М1селен, Египет пирамидалары, парфенон, орта 1сирлик готикалы3 соборлар, архитектуралы3 ансамбльлер (Бухара, Самар3анд, Хий7а 8.т.б.).