%збекстан республикасы халы№

!дебиятлар`
1. И.А.Каримов ?збекистон буюк келажак сари. Т.qooi.
2. И.А.Каримов %збекстан XXI 1сирге умтылма3та. Н., qooo
3. Ю.Б.Борев Эстетика. М., qoio
4. Г.Джанабаева Эстетика м1селелери Н., qooe
5. Э.Умаров Эстетика. Т., qooi.
6. Эстетика. Словарь М., qoio.


Эстетикалы3 сана 81м эстетикалы3 искерлик
Жобасы`
l. Эстетикалы3 сана т6синиги
w. Эстетикалы3 сананы4 тийкар2ы т6рлери
e. Эстетикалы3 искерлик, оны4 т6рлери

Эстетикалы3 сана – адамны4 д6нья2а эстетикалы3 3атнасыны4 субъектив т1репи.

Эстетикалы3 сана – бул ж1мийетлик болмысты4 тийкарында пайда болату2ын 81м оны4 менен бирге 5згерету2ын эстетикалы3 сезимлер, тал2амлар, пикирлер, идеаллар, к5з3араслар, теориялар системасы.
Д1слеп ж1мийетлик сана тутас, б5линбеген характерге ийе болды. Себеби, 5ндири7ши к6шлерди4 ра7ажланы7ыны4 т5мен д1режесине, я2ный 1пи7айы 5ндириске б5линбеген сана с1йкес келди.
Археологиялы3, этнографиялы3, тарийхый, тарийхый-м1дений изертле7лер соны д1лиллейди, эстетикалы3 сананы4 урпа2ы ал2аш3ы адамны4 еле б5линбеген тутас санасында да бар. Ол тийкарынан сези7лик характерге ийе. Шамасы эстетикалы3 сана 1деп-икрамлы3 сана менен диний санадан бурын пайда болса керек. Д1слепки 7а3ытлары эстетикалы3 сезим, ба8ала7, 3улласы п6ткил ру7хый искерлик материаллы3 искерликке, адамларды4 материаллы3 3арым-3атнасына енисип кеткен.
Материаллы3 5ндиристи4 ра7ажланы7ы эстетикалы3 сезимлерди4 ба2дарына 81м интенсивлилигине эстетикалы3 идеал 81м к5з3арасларды4 т1сир етеди.
Бира3, бул т1сир жанапай бу7ынлар – сиясат, сиясий к5з-3араслар, 1деп-икрамлы3 нормалары, к5з-3араслар 81м идеаллар, диний идеялар 81м м1кемелер ар3алы 1мелге асырылады.
Философиялы3 к5з-3араслар эстетикалы3 сананы4 т6синик, категориаллы3 т1реплерине (м1селен, эстетикалы3 к5з-3араслар, теориялар), искусствоны4 эстетикалы3 сана2а т1сири 8.т.б. болып 1мелге асады.
Эстетикалы3 сана ж1мийетти4 топарлар2а б5лини7ини4 жа2дайында идеологиялы3 сферада – эстетикалы3 идеалларда, к5з-3арасларда, теорияларда к5ринис табады. Ал енди эстетикалы3 сананы4 эмоционаллы3-психологиялы3 сферасы (эстетикалы3 сезимлер 81м тал2амлар) белгили д1режеде топарлы3 м1плерге 3арата 5зиншеликке ийе.
Эстетикалы3 сана, 1сиресе оны4 социаллы3-психологиялы3 бу7ыны тийкарынан ж1мийетлик болмыстан 3алып отырады. Гейде сондай адамларды ушыраты7 м6мкин, сиясий жа3тан жа3сы жетилген болса да, ж6д1 примитив, ра7ажланба2ан эстетикалы3 тал2ам2а ийе.
Ж1мийетлик сананы4 салыстырмалы еркинлигини4 к5ринисини4 бир формасы – мийраслылы3. Бул эстетикалы3 сана2а да тийисли. Бул мийраслылы3 тек эстетикалы3 теория, к5з-3араслар2а емес, эстетикалы3 сезим 81м тал2амлар2а да тийисли.
Эстетикалы3 сана ж1мийетлик болмысты с17лелендирип 3оймастан, о2ан кери т1сир етеди.
Эстетикалы3 сана эстетикалы3 искерлик пенен ты2ыз байланыслы. Эстетикалы3 искерлик процесинде эстетикалы3 сана 31липлеседи.
Эстетикалы3 сана 81м к5ркем сана (художественное сознание) – жа3ын, бира3 бир т6синиклер емес. Эстетикалы3 сана п6ткил искерликти 3абылла7 81м 3айта исле7 менен пайда болады, ал к5ркем сана искусствоны жараты7 81м 3абылла7 процесинде к5ринис та7ып, 1мелге асады. К5ркем сана к5ркем шы2арманы4 структурасында материалласса, эстетикалы3 сананы4 материалласы7 сферасы ке4` предметлик–практикалы3 искерлик, оны4 н1тийжелери барлы3 материаллы3 81м ру7хый байлы3лар.
Эстетикалы3 сана ж1мийетлик сананы4 формасы сыпатында 81м конкрет жеке адамны4 саналы, оны4 ру7хый д6ньясы бола алады. Оларда улы7малы3 бар` еке7и де ж1мийетлик характерге ийе, ж1мийетти4 5ними. Айырмашылы33а да ийе` ж1мийетти4 эстетикалы3 санасы индивидуаллы3 сананы4 мазмунынан ке4 81м бай. Бира3, индивидти4 эстетикалы3 санасы конкрет индивидке тийисли белгилерди 3амты2анлы3тан бай. Еке7и де бир-бирисиз болмайды.
Эстетикалы3 сана 1сирлер бойы 5з бойына жеке адамларды4 сезимлерин, тал2амларын, идеал к5з-3арасларын ж1млейди.
w. Эстетикалы3 сананы4 тийкар2ы, тура3лы элементлери` эстетикалы3 сезимлер, эстетикалы3 тал2амлар, эстетикалы3 идеаллар, эстетикалы3 к5з-3араслар 81м эстетикалы3 теориялар.
Эстетикалы3 сезимлер эстетикалы3 сананы4 айры3ша эмоционаллы3 3абатын 3урайды. Сезимлер адамны4 талапларын 3анаатландыры7ына 3атнасыны4 к5риниси сыпатында пайда болады.
Эстетикалы3 сезимлер социаллы3 сезимлер топарына киреди. Эстетикалы3 сезимлер 5з ишине г5ззаллы3ты танып били7ге байланыслы сезимлерди – гармония, пропорционаллы3, сондай-а3 5зи менен 5зи эстетикалы3 болмайту2ын сезимлерди –3у7аныш, ма3таныш, 8айран 3алы7, р181тлени7, жек к5ри7 8.т.б. 3амтыйды.
Эстетикалы3 сезимлер биринши 81м екинши сигнал системасыны4 5мир с6ри7и менен байланыслы.
Сондай-а3, е4 3урамалы 81м тура3лы эстетикалы3 сезимлер – г5ззаллы3, к5тери4килик, трагизм, комизм. Бул жерде орайлы3 орын г5ззаллы3 сезимине тийисли. Г5ззаллы3 сезими 8а3ый3атлы3ты4 сулы7лы2ын т1бийий 81м еркин 3абылла7 у3ыбы 81м оны 3абылла7да 3у7аныш 81м л1ззет алы7.
Эстетикалы3 сезим кеширмелерден ажыралмас жа2дайда эстетикалы3 сезимни4 5зи кеширмелерди4 айры3ша т6рини4 процеси. Оны4 характерли белгиси` субъект пенен объектти4 бирлеси7и.
Эстетикалы3 кеширмелерди4 5зинше тамамланы7ы эстетикалы3 л1ззет пенен байланыслы. Л1ззетте жеке адамны4 унамлы эмоционаллы3 8алаты к5ринис табады.
Деген менен, эстетикалы3 л1ззет ойла7сыз 81м болмайды.
Эстетикалы3 л1ззет 3арама-3арсылы3лы. Ол 5з ишине сезим, интеллект адамны4 8адаллы2ын киргизеди. *адаллы3 бул жерде пайда ту7ралы ойла7ды бийкарлайды дегенди а4латпайды. Керисинше, ж1мийет ушын, адамзат, прогресс ушын пайданы 5з ишине 3амтыйды.
Эстетикалы3 сезимлер системасы 1деп-икрамлы3 81м интеллектуаллы3 билим сыя3лы социаллы3 сезимлер 3атарында турады. Оларды4 81ммеси 5з-ара ты2ыз байланыслы. Бул эстетикалы3 жа2дайды анализле7де ж6д1 аны3ланады.
Эстетикалы3 тал2ам 3урамалы 81м к5п аспектли. Ол пикирле7де, адамны4 минез-3ул3ында, оны4 манераларында, 81рекетлеринде, материаллы3 81м ру7хый д5рети7шилигини4 продуктларында к5ринис табады.
К6нделикли сананы4 д1режесинде тал2ам адамларды4 бир н1рсени т17ир к5ри7и. М1селен, адамны4 илимге у3ыбы бар, илимди т17ир к5реди. Эстетикалы3 тал2ам адамны4 8а3ый3атлы33а 3атнасы системасына кирип, бул 3атнасты4 индивидуаллы3 формасын а4латады.
Эстетикалы3 тал2амны4 тийкарында г5ззаллы3ты келисимсизликтен ажыраты7, 8адал 3у7аныш 81м л1ззет бар. Эстетикалы3 тал2ам г5ззаллы3 сезимине тийкарлан2ан, бира3 олар те4 емес. Эстетикалы3 тал2ам 5мирди4 трагизмин сези7, 5мирди4 трагиклик коллизияларын комиклик с1йкессизликлерден ажыратады.
Эстетикалы3 тал2ам эстетикалы3 3абылла7 менен ты2ыз байланыслы. Г5ззаллы3ты 3абылла7 у3ыбы 81м ол ту7ралы белгили пикирге ийе болы7 эмоционаллы3 момент пенен бирге рационаллы3 моментти 81м киргизеди. Демек, эстетикалы3 тал2ам рационаллы3 пенен эмоционаллы3ты4 3урамалы бирлиги. Бул жерде интуицияны4 да 3атнасы бар. Интуиция 81р3ашан 5з ишине логикалы3, т6синиклик ойла7ды4 тал2амлы3 ба8ала7ын бийкарламайды.
Эстетикалы3 тал2ам адамларды4 к5з-3арасларынан, биринши гезекте эстетикалы3 к5з-3араслардан ажыралмайды.
Сондай-а3, Кантты4 тал2ам–адамны4 жеке адам2а тийисли ту7малы3 (у3саслы3) у3ыбы де7инде жан бар. Тал2ам 3аншелли индивидуаллы33а ийе болы7ына 3арамастан, жеке адам2а уна2ан н1рсе бас3алар2а да унайды. Демек, улы7малы3 81м бар деген с5з.
Улы7ма адамзатлы3 баслама 31леген эстетикалы3 тал2амда бар. Симметрияны, ма3сетке му7апы3лы3ты, гармониялы3ты, ритмлиликти, уйымлас3анлы3ты 8.т.б. 3абылла7 31леген нормал адамда унамлы эстетикалы3 эмоция болдырады.
К5ркем тал2ам эстетикалы3 тал2ам2а тийкарланады. Екинши жа3тан искусство к5ркем тал2амды 31липлестиреди. М1селен, Левитанны4, Куинджи, Шишкин, Тансыкбаев, Умарбековларды4 пейзажлы3 живописи бизи4 эстетикалы3 3абылла7ымызды ж6д1 н1зик 81м 5ткир ети7ге м6мкиншилик жасады.
Эстетикалы3 сананы4 д6зилисинде эстетикалы3 тал2ам эстетикалы3 идеал менен ты2ыз байланыслы.
Идеал сана сферасына тийисли. Ол тек бар н1рсени 2ана с17лелендирмейди. Идеал, соны4 ушын да 8а3ый3атлы3та бар м6мкиншиликлерди4 ру7хый с17лелени7и, оны4 ра7ажланы7ыны4 тенденциялары. Эстетикалы3 идеал болы7ы тийис 81м тилектеги эстетикалы3 ба8алы3ты4 образын а4латады.
Эстетикалы3 к5з-3араслар бул теориялы3 жа3тан г5ззаллы3ты4 м1ниси, искусствоны4 т1бияты, эстетикалы3 шеберликти4 ж1мийетлик 18мийети 8а33ында формулировкалан2ан пикирлер болып табылады. Эстетикалы3 к5з-3араслар эстетикалы3 идеал т6синигине жа3ын.
Белгили бол2анындай, эстетикалы3 идеал адамларды4 г5ззал 5мир 81м жетилген адам 8а33ында пикирлерини4 конкрет к5риниси. *1р т6рли топарлар 81р т6рли эстетикалы3 к5з-3арасларды ислеп шы2ады, 81р т6рли эстетикалы3 идеал2а ийе. Бул к5з-3арасларды4 8а3ый3атлы2ы, идеалларды4 1мелге асы7ы ж1мийеттеги топарларды4 тарийхый прогрессивлигине, д6нья2а к5з-3арасыны4 тарийхый прогрессти4 объектив ж6рисине с1йкеслиги менен байланыслы.
Эстетикалы3 к5з-3араслар2а идеология2а т1н белгилер тийисли болады. Соны да айты7ымыз керек, эстетикалы3 к5з-3араслар эстетикалы3 сезимлер 81м тал2амлардан бираз со4 пайда болады.
Ал, эстетикалы3 теориялар болату2ын болса, эстетикалы3 объектти 3амтыйту2ын к5з-3араслар, т6синиклер, принциплер, билимлерди4 системасын 3урайды.
e. Эстетикалы3 сана эстетикалы3 искерлик пенен диалектикалы3 5з-ара байланыста.
Егер эстетикалы3 сана эстетикалы3 искерликти4 тийкарында 81м процесинде 1мелге асса, эстетикалы3 искерлик эстетикалы3 сананы4 1мелге асы7ы, материалласы7ы. эстетикалы3 искерликти4 тийкарында белгили талап бар. Талаплар ж1мийетлик 5ндирис тийкарында пайда болады. Бира3, бул бир т1реплемеликке ийе емес. Себеби белгили талапларсыз 5ндирис, ал 5ндириссиз талаплар жо3. Демек, белгили талапларсыз искерликти4 конкрет формасы жо3. Талап адамларды искерликке умтылдырады. Екинши жа2ынан искерликти4 5зи, оны4 процеси 81м н1тийжелери жа4а талапларды келтирип шы2арады.
Адамны4 т1бий2ый талабы – мийнетке талап. Эстетикалы3 талап мийнетке талап пенен ты2ыз байланыслы. Эстетикалы3 талапты белгили орыс психологы С.Л.Рубинштеин адамзат талапларыны4 ишиндеги е4 адамгершиликли талап деп атады. %йткени, тап эстетикалы3 искерликте адамны4 81м ру7хый, 81м материаллы3 талаплары мисли бирлесип, синтезленету2ындай. Эстетикалы3 талапты4 мазмуны адамны4 5мирде д5рети7ин, тутас, 81р т1реплеме ра7ажлан2ан адам сыпатында тастыйы3ланы7ы болады.
Эстетикалы3 талап универсаллы33а ийе, бунда адам искерлигини4 81мме тара7лары бар. Эстетикалы3 искерлик 31леген материаллы3 81м ру7хый искерликти4 т1репи бола алады. Адамзат искерлигини4 31леген формасы адамны4 к6шлерини4 еркин с17лелени7и сыпатында к5ринис тапса, эстетикалы3 искерлик бол2аны. Солай етип, эстетикалы3 искерлик 31леген искерликти4 конкрет формасыны4 «адамыйзатласы7ыны4» 5лшеми.
Салыстырмалы «таза» т6ринде эстетикалы3 искерлик художниклерди4 искерлигинде, демек искусствода 1мелге асады. Бул бойынша искусство эстетикалы3 искерликти4 31нигелескен т6ри.
Эстетикалы3 искерлик материаллы3 5ндиристи де, мийнет шараятларын да, мийнетти4 н1тийжелерин де 5з ишине алады.
Эстетикалы3 баслама мийнетти4 бас минезлемелерини4 бири. Бира3 эстетикалы3 басламаны4 мийнетте к5риниси социаллы3 шараятлардан 21резли.
Мийнет адамны4 физикалы3 81м ру7хый к6шлерини4 еркин к5риниси бол2ан сайын эстетикалы3 18мийетке ийе бола береди.
Соны4 ушын мийнетти4 эстетикасызланы7ы со4 ала адамны4 искерлигини4 81м оны4 н1тийжелерини4 адамны4 6стинен 86ким с6ри7и 81м о2ан душпан к6шке айланып, оннан жыра3ласы7ы менен байланыслы болып 3алды. Мийнетти4 к5ркемлилиги (эстетикаланы7ы) биринши гезекте объектив т1ртиптеги факторлардан 21резли. Деген менен, к5п н1рсе 5ндирис процесине 3атнасы7шыларды4 улы7ма 81м эстетикалы3 м1дениятына 21резли.
%ндирислик ортаны4 эстетикаланы7ы дизаинны4 1мелге асы7ы менен де байланыслы.
Дизаин ту7ралы тура3лас3ан пикир жо3. Дизаинды предметлик ортаны 31липлестири7 бойынша к5ркемлик-техникалы3 искерликти4 т6ри деп т6синдири7 бар. Бул дизаин искерликти4 ке4 формасыны4 – предметлик-ке4исликлик ортаны 31липлестири7ди4 б5леги. Дизаин практикасы 5мирге арна7лы илимий дисциплинаны – техникалы3 эстетиканы алып келди. Оны4 7азыйпасы бул искерликти4 5згешеликлерин 81м нызамлы3ларын ашы7.
Техникалы3 эстетика 3олланбалы3 т1реплерине де ийе. Буны4 теориялы3 т1репи д6нья2а к5з-3араслы3 характерге ийе.
Дизаинда инженер-конструкторлы3, илимий 81м к5ркем искерлик мисли бирлескен.
Дизаин затларды оларды4 конструкторлы3 ма3сетке му7апы3лы2ы 81м технологиялы3 рентабельлигин есап3а ала санаатлы3 жобала7ды4 ажыралмас б5леги.
Белгили, ке4 3олланылату2ын товарлардан баслап уникаллы33а ийе станок 81м приборларды таярла72а дейинги аралы3та конструкторлар, эксплуатацияла7шылар, психологлар 3атнасады. Дизаинер яки художник-конструкторды4 орны бул жерде 5згеше. Оны4 7азыйпасы эстетикалы3 ба8алы33а ийе 5нимлерди 81м мийнет 3уралларын жаса72а ба2дарлан2ан.
Дизаинларды4 бас 7азыйпасыны4 бири – 5ндирис пенен тутыны7ды4, 5ндири7ши менен тутыны7шыны4 5з-ара 3атнасын оптималластыры7дан ибарат. Соны4 ушын 81м дизайнерди4 эстетикалы3 м1денияты, характери 81м оны4 эстетикалы3 тал2амыны4 жо3арылы2ы шеши7ши рольге ийе.
Дизаин искусствоны4 т1сиринде болады, бира3 дизаин, искусство – эстетикалы3 искерликти4 еки т6ринен ибарат. Оларды4 айырмашылы2ы неде? – деген сора7 ту7ылы7ы т1бийий.
Искусство, к5ркем искерлик тек идеяларды 5ндири7 емес, затларды 5ндири7 менен де байланыслы. Бира3, затларды 5ндири7 бул жерде жанапайлы3 характерге ийе. Искусство – бул е4 алды менен ру7хый 5ндиристи4 категориясына киреди, сана били7 областы.
Дизаин болату2ын болса, материаллы3-практикалы3 искерликти4 т6ри. Искусство продуктынан дизаин продуктыны4 айырмашылы2ы сонда, ол 8а3ый3атлы3ты с17лелендири7 емес, ал 8а3ый3атлы3ты4 5зи. Бира3, сулы7лы3 нызамы 81м практикалы3 ма3сетке му7апы3лы3 д1режесинде 3айта 5згертилген 8а3ый3атлы3.
Искусствоны4 эстетикалы3 ба8алы2ы белгили д1режеде оны4 утилитарлы3 ба8алы2ына 3арама-3арсы. Бул ба8алы3 айры3ша, ол адамларды4 материаллы3 емес ру7хый талапларын 3анаатландыры72а ба2дарлан2ан. Ал, дизаинны4 продукты менен ол машина ма я ке4 3олланылату2ын предмет пе, б1рибир оны4 таза практикалы3 хызметинен ажыралмаслы3та.
Искусство продукты 3андай материаллы3 система2а ениссе де 5зини4 5зиншелигин, еркинлигин жо2алтпайды. Ал, дизаин продукты 5зи белгили бол2ан затлы3 системадан б5лек жасай алмайды. Буннан жу7ма3 сол, дизаинерлик искерликти4 объекти жеке машина емес, п6ткил 6скене, бина, интерьер, мебели менен бирликтеги машиналар системасы болады.
*1зирги 7а3ытта дизаин адамзат болмысыны4 глобаллы3 маш3аласын шеши7ге енисти. М1селен, т1бийий ресурсларды рационаллы3 пайдаланы7, адамны4 ден-са7лы2ын са3ла7 81м 3орша2ан ортаны 3ор2а7 8.т.б. маш3алалар.
Эстетикалы3 фактор илимий д5рети7шиликке т1н екенлигин де умытпа7ымыз керек. А3ыры, к5п 2ана изертле7лер соны к5рсетеди, алымны4 д5рети7шилик потенциаллары, оны4 мийнетини4 н1тийжелилиги 81м эффективлилиги оны4 эстетикалы3 м1дениятыны4 д1режесинен 21резли. Эстетикалы3 м1дениятты4 д1режеси алымны4 ра7ажлан2ан эстетикалы3 сезими, фантазиясы, интуициясы, образларды д5рети7 у3ыбы, ойла7да2ы пародоксаллы2ы 8.т.б. 21резли.
!сиресе, фантазияны4 роли айры3ша. Фантазия эстетикалы3 сезим менен 5тлесип кеткен, ол адамны4 универсал у3ыбына киреди. А3ыры, адамны4 1пи7айы улы7маластыры7ыны4 5зинде фантазияны4 элементи бар.
Кибернетиканы4 тийкарын салы7шыларды4 бири Н.Винер фантазияда ойла7шы адамны4 е4 жетилген есапла7 6скенесинен айырмашылы2ын к5реди.
Фантазиясы к6шли алым б5лшеклерден бурын п6тинди тез 5злестиреди. Бул у3ып А.Энштеин, Н.Бор, М.Борн, В.Вернадский, А.Ферсман 8.т.б. уллы ойшыллар2а т1н бол2ан.
Фантазия 81м еркинлик бир-биринен ажыралмас бирликте. Оны4 6стине, фантазия алымды субъективизмнен де са3лайды.
Интуицияны4 роли де к6шли. Интуиция затларды4 объектив байланысларын д1лилле7ге с6йенбей-а3 т6синиледи. Интуициясыз д5рети7шилик искерликти4 болы7ы м6мкин емес. А3ыры, интуиция, 1сиресе фактларды жыйна7да, теория2а «5ти7де», жа4а т6синиклерди 31липлестири7, г5не теориядан жа4а теория2а 5ти7де 8.т.б. ж6д1 з1р6рли.
Интуиция 3ур2а3 орында пайда болмайды. Ол субъекттен илимий искерликти, п6ткил эмоционаллы3 81м били7 у3ыбын, бурын2ы ж1мийетлик 81м индивидуаллы3 т1жирийбени талап етеди. Бас3аша айт3анда, интуиция 8а3ый3ый 3умар, умтылыссыз, йошсыз м6мкин емес.
Пушкинни4 «йош поэзияда2ы сыя3лы геометрияда да керек» дегени б1лким усыдан шы2ар.
Илимий д5рети7шиликтеги эстетикалы3 мотив алымны4 5зини4 эстетикалы3 сезимин 3анаатландыры72а умтылы7ында 2ана емес, ал илимий изленистеги н1тийжеде 81м о2ан жети7ди4 усылларында 5з к5ринисин табады.