%збекстан республикасы халы№

!дебиятлар`
1. И.А. Каримов ?збекистон буюк келажак сари. Т.looi.
2. И.А. Каримов %збекстан 5зини4 жа4аланы7 81м ра7ажланы7 жолы. `., looe
3. И.А. Каримов %збекстан XXI 1сирге умтылма3та. Н., qooo
4. Ю.Б.Борев Эстетика. М., qoio
5. Г.Джанабаева Эстетика м1селелери Н., qooe
6. Э.Умаров Эстетика. Т., qooi.
7. Эстетика. Словарь М., qoio.
8. У. Худайбергенов Эстетические взгляды Бердаха. Н., qoot.
Тийкар2ы эстетикалы3 категориялар


Жобасы`
l. Эстетикалы3 категориялар т6синиги
w. Эстетиканы4 тийкар2ы категориялары

*1р бир илим адамзатты4 практикалы3 81м билим искерлигини4 н1тийжелери с17леленету2ын т6синиклер системасына ийе.

Тийкар2ы эстетикалы3 категориялар – г5ззаллы3, к5тери4килик, трагизм, комизм.
Бул т6синиклер менен п6ткил эстетикалы3 категорияларды4 «дизими» тамамланбайды. Деген менен, бул категориялар 81ммесини4 тийкарын 3урайды.
Эстетикалы3 категориялар философиялы3 категориялар сыя3лы бир-бири менен ты2ыз байланыслы. Соны4 менен бирге, бир-биринен ажыралып та турады. Эстетикалы3 категориялар адамны4 8а3ый3атлы33а эстетикалы3 3атнасын билдиреди. *1р бир эстетикалы3 категория 5згешеликке, улы7малы33а ийе. Бул эстетиканы4 айры3ша ба8алы3 болы7ы менен – предметлик сезимталлы3, сези7лик 3абылла2ышлы3 31сийетлерге ийе болы7ы менен байланыслы.
Г5ззаллы3 эстетиканы4 орайлы3 категориясы. Тийкарынан эстетиканы4 барлы3 бас3а проблемалары ана7 я мына7 д1режеде г5ззаллы3 проблемасы менен байланыслы. Б1лким, эстетиканы уза3 жыллар г5ззаллы3 ту7ралы илим, г5ззаллы3 философиясы де7и усыдан болса керек. Шынында да г5ззаллы3 т1биятта да, ж1мийетте де 5мир с6реди. Г5ззаллы3 – бул 5мир деп т6синдири7лер де усыдан. Бириншиден, г5ззаллы3ты4 д1реги – реал 5мир, реал искерлик. Екиншиден, г5ззал дегенде 5мирди4 белгилери аны3 81м толы3 к5ринету2ын конкрет 3убылысты да н1зерде тутамыз. Сондай-а3, г5ззаллы33а эстетикалы3 ба8ала7 бергенимизде форманы4 мазмун 81м с1йкеслигин 2ана емес, оны4 унамлы характерге ийе болы7ын да есап3а аламыз. М1селен, адамны4 1деп-икрамлы3 сапасы, оны4 ис-81рекетлеринде, келбетинде гармониясы к5ринис табады 81м г5ззал болады.
Т1биятта2ы г5ззаллы3 т1бият 3убылысларыны4 нызамлылы2ына, ма3сетке му7апы3лы2ына байланыслы. Мийнеттеги г5ззаллы3 мийнетти4 еркли характерде д5рети7ши адамны4 у3ыбыны4 жетилиси7инде, белгили бир материалда, м1селен устаны4 басында ойла2аныны4 (ойлап тап3аныны4) адектив т6рде 1мелге асы7ында. Ж1мийетлик 5мирдеги г5ззаллы3 эстетикалы3 идеалды 1мелге асыры7 ушын г6ресте к5ринеди. Искусствода2ы г5ззаллы3 болату2ын болса, бул 81р 3ашан алдын2ы идеялылы3.
Ал, г5ззаллы33а 3арама-3арсы келисимсизлик (безобразное) болату2ын болса, бул гармонияны4 бузылы7ы, е4 алды менен мазмун 81м форманы4 бирлигини4 бузылы7ы. Социаллы3 5мирде адамзат же4ип ал2ан гуманистлик принциплерден бас тарты7 келиспе7шиликке мысал болы7ы м6мкин.
!лбетте, эстетикалы3 ой-пикир г5ззаллы3 м1селесине байланыслы к5з-3араслар2а ж6д1 бай екенлигин де айтып 5ти7имиз керек. Бул 81р 3ыйлы екенлиги 5з-5зинен т6синикли. Неге дегенде, бизде унамлы эмоция болдырату2ын 3убылысты г5ззал де7ден 1пи7айысы жо3. Ал, неге г5ззал дегенге жу7ап бери7 а4сат емес.
Биринши рет 1ййемги грек философы Платон еки сора7ды не г5ззал, г5ззаллы3 деген не деген сора7ларды аны3 3оя билди. Деген менен онда, бурын ескерткенимиздей-а3, г5ззаллы3 объектив идеализм ру7хында тири, сезимталлы3, 5згеристеги д6ньядан ажырал2ан м14ги идея сыпатында.
Гегель де тийкарынан г5ззаллы3 абсолют идеяны4 ра7ажланы7ы менен байланыслы. т1биятты4 г5ззаллы2ын бийкарлады. Г5ззаллы3ты4 8а3ый3ый сферасы-искусство бул к5з-3арасты4 рационаллы3 д1неси г5ззаллы3ты жетилистири7 менен байланыстыры7ында. Деген менен, соны т6сини7 керек, г5ззаллы3ты4 белгиси жал2ыз жетили7 2ана емес, ана7 я мына7 предметти4 родлы3 белгилерини4 толы3 к5рини7и де болады.
Г5ззаллы33а байланыслы субъектив-идеалистлик к5з-3арас (м1селен XVIII 1сир англичан философы Д.Юм) г5ззаллы3ты адамны4 ру7хы, затты4 бай3алы7ы, сезили7и сыпатында т6синдиреди. Г5ззаллы3ты объектив критерийлерден айырады.
Аристотельде г5ззаллы3 материяны4 санлы3, ке4исликлик минезлемелерини4 ишиндеги белгилилик, пропорционаллы3, гармония, 5лшем т6синиклери менен байланыстырылады. Аристотельди4 пикиринше, адам 81м предметти4 с1йкеслилик принципи г5ззаллы3ты4 тийкары. Дурыс, г5ззаллы3 бул 5мир деп т6синдири7лер де болды. Бул жерде г5ззаллы3ты4 объектив д1регин 5мир менен байланыстыры7 дурыс бол2аны менен 5мирде 81мме н1рсе г5ззал емес екенлигин 81м умытпа7ымыз керек. М1селен, Чернышевский г5ззаллы3ты идеал менен байланыстырады (Помещикти4 81м дий3анны4 8аял сулы7лы2ы ту7ралы идеаллары бу2ан мысал).
Бул 3ыс3аша шолы7дан жу7ма3 жасаса3, г5ззаллы3 шынында да бурын атап 5ткенимиздей-а3, 8а3ый3атлы3ты4 3убылыслары т1бият, ж1мийет, искусство. Сондай-а3, г5ззаллы3ты тарийхый 3убылыс сыпатында да 3ара7ымыз тийис.
Искусствода2ы г5ззаллы3ты анализле7 искусствоны4 т1биятын танып били7ди4 18мийетли моментлеринен есапланады. Себеби, искусствода сулы7лы3 нызамы са3ланбаса болмайды. Ол машина емес. Машинада сулы7лы3 нызамы са3ланбай 5з функциясын ат3ара бери7и м6мкин. Искусствода олай емес.
Искусствоны4 г5ззаллы2ын 3урайту2ын элементлер 3андай? Эстетикалы3 идеал, демек болы7ы тийис г5ззаллы3 искусствода2ы г5ззаллы3ты белгиле7ши параметрлерден есапланады.
Искусство 5зини4 ра7ажланы7ыны4 81мме бас3ышларында 81м идеалды4 5згерисин, оны4 социаллы3 81м миллий белгиленгенлигин с17лелендиреди.
Искусствода ж1мленген эстетикалы3 идеалды4 тийкар2ы мазмуны адам сулы7лы2ы ту7ралы, 81р т6рли д17ир, миллетлер, социаллы3 топарлар адамларыны4 адам 3андай болы7ы тийис деген м1селелер бойынша к5з3араслары.
Искусство к5п 1сирлер ишинде эстетикалы3 идеалды енгизи7ди4, ж1мле7ди4 еки жолына ийе` а) унамлы 3а8арманды жаса7 ар3алы оны ж1мле7ди4 ту7ры жолы, б) 5мирди4 3убылысларын с17лелендири7 ар3алы алдын2ы идеалларды тастыйы3ла7.
Сондай-а3, искусствода г5ззаллы3 81р 3ашан форма менен мазмунны4 бирлиги менен байланыслы. Бул искусствода2ы сулы7лы3ты4 критерийлерини4 бири. Жу7ма3лап айт3анда, искусствода2ы г5ззаллы3 к5п аспектли` эстетикалы3 идеалды4 шынлы2ы 81м прогрессивлиги, 8а3ый3атлы3ты танып били7ди4 дурыслы2ы 81м тере4лиги, к5ркем шеберликти4 д1режеси. Бул факторларды4 ишиндеги система орнаты7шысы эстетикалы3 идеал, оны4 шыншыллы2ы, демократиялылы2ы 81м адамгершилиги болады.