%збекстан республикасы халы№

!дебиятлар`
1. И.А. Каримов ?збекистон` Буюк келажак сари. Т. qooi
2. И.А. Каримов %збекстан XXI 1сирге умтылма3та. Н. qooo
3. Э.Умаров, А.И. Пал Эстетика. Т. qooq
4. Ю.Борев Эстетика. М. qoio
Исскуствоны4 т6рлери
Жобасы`
l. Искусствоны4 т6рлери 8а33ында2ы т1лийматты4 тенденциялары
w Искусствоны4 т6рлерин классификацияла7ды4 принциплери
e. Искусствоны4 гейбир т6рлерини4 спецификасы
r. Искусствоны4 т6рлерини4 5з-ара т1сири

l. Гей бир ба2дарлар искусствоны т6рлерге б5ли7 м1селесинде субъективлик позицияда болады. Олар искусствоны т6рлерине 3арай б5ли7ди4 себепли, нызамлы т1реплерин реал 8а3ый3атлы3тан емес, ал «абсолютлик ру7хтан» я художникти4 5мирге байланыспа2ан «ишки д6ньясынан» излейди. Бул субъективлик тужырымлар бирде искусствоны4 барлы3 т6рлерин шатастырып бирин бирине 3осып жибери7ге, бирде оларды бирин-биринен айырып тасла72а алып келеди.

М1селен, 1ййемги грек философы, объектив идеалист Платон искусствоны т6рлерине 3арай б5ли7ге байланыслы оларды «жо3ар2ы» 81м «т5менги», «жетилген» 81м «жетилмеген» деп тужырымлады. Искусство идеялары д6ньясына (демек, о д6нья2а) жа3ын бол2ан сайын ол бул идеялар д6ньясын тере4 81м ж6д1 тиккелей били7ге м6мкиншилик береди, сонлы3тан бул жо3ары искусство, - деди Платон. Оны4 т6синдири7инше искусство предметлер, затлар д6ньясына жа3ын бол2ан сайын, 8а3ый3атлы3ты с17лелендирген сайын ол аз 18мийетке ийе, 81ттеки керек болмай да 3алады. Усы себепли Платон на2ысла7 искусствосына, 1сиресе живопись, скульптура2а бийкарла7 менен 3атнас жасаса, театрлы3, драмалы3 искусство2а исенимсизлик пенен 3арады. Платон музыка менен архитектура2а жо3ары ба8а берди.
Платонны4 т6синдири7инше с67ретле7 5нери (изобразительное искусство) бул 8а3ый3атлы33а еликле7, 8а3ый3атлы3ты4 к5ширмеси болады. Сонлы3тан келисикли искусство (выразительное искусство) м1селен, диний, 6рп-1детлик ойынлар (танцы), музыка, ру7хый 3осы3 айты7лар реал 8а3ый3атлы3ты емес, ал 8а3ый3ый идеяларды били7ге умтылдыр2анлы3тан жа3сы. Бул к5з-3арас Платоннан кейин 81м да7ам етти. !сиресе, бир 1сир тусында музыка 81м архитектура 3удайлы3, к5тери4килик позициясында ширке7лерге 3олланылды.
XVIII 1сирдеги эстетика. М1селен, Кант искусствоны г5ззал форманы4 д5ретпеси, т1жирийбе, билим 81м т1рбиядан б5лекленген деп т6синдирди. С5йтип ол жо3ары 81м т5мен искусство деп б5леди.
Формал, абстракт, орнамент искусствосы жо3ары искусство дейди Кант.
Гегельди4 т6синдири7инше адамзатты4 к5ркемлик м1дениятыны4 ра7ажланы7ыны4 81р бир бас3ышына искусствоны4 белгили т6ри с1йкес келеди:
а) символикалы3 искусство ушын — архитектура;
б) классикалы3 искусство ушын — скульптура;
в) романтикалы3 искусство2а — живопись, музыка, поэзия с1йкес келеди.
Сондай-а3, Гегель искусствоны4 тарийхый ра7ажланы7 процесинде оны4 бир т6ри екинлиги, жо3арыра3 ра7ажлан2ан т6ри менен алмасып отырады. Гегель искусствода образ 81м идея 3арама-3арсылы3ты4 бирлигин тутады дейди. Искусствоны4 д1слепки бас3ышларында образлы3 материаллы3 баслама ру7хый идеялы3тан жо3ары болады да, со4 ала искусствоны4 ра7ажланы7ы менен идеялы3 мазмун жо3ары болады. М1селен, архитектурада образ, идея дерлик жо3. Поэзияда материаллы3 баслама нольге те4, бира3 ру7х жо3ары. Архитектура, скульптура, живописьте материаллы3 баслама бар. Ал музыкада материаллы3 баслама п6ткиллей жо3.
Гегель эстетикасыны4 ба8алылы2ы сонда, ол искусствоны4 ишки нызамлылы2ын ашы72а умтылды. Кемшилиги` искусствоны4 бир т6рин екиншисине 3арсы 3ойып, бирин жо3ары, бирин т5мен деп атады.
Усы б6гин де театрды жо3 ети7 керек, киноискусство ра7ажланып кетти деген пикирлер бар. Бул дурыс емес пикир.
№улласы, усы б6гинги эстетикалы3 теорияларды4 гей бире7лерине т1н н1рсе—искусствоны4 бир т6рин екиншисине 3арсы 3ойы7, я араластырып жибери7 искусствоны бир т6рге келтири7ге (унификацияла7) алып келеди.
Искусствоны4 81р т6рли к5ринислери 3арама-3арсылы3ты емес, ал бирин-бири толтырату2ын, бирин-бири байытату2ын д6ньяны к5ркем с17лелендири7ди4 формаларын 81м т6рлерин к5рету2ын к5з-3арасларды пайда етеди.
Аристотель искусство — 5мирди4 3айта к5риниси деген аны3лама2а с6йене отырып, к5ркем творчествоны4 шын 8а3ый3атлы3ты с17лелендири7ди4 6ш т6рли принципин, атап айт3анда` а) искусство неге еликлейди? б) 3алай еликлейди? в) неде еликлейди? дегенлер бойынша искусствоны т6рлерге б5лди. Булай б5ли7 искусствоны а) предметине 3арай, б) образлы3 структурасыны4 характерине 3арай, в) материалына 3арай б5ли7 деген с5з.
М1селен, трагедия менен комедияны4 айырмашылы2ын оларды4 с17лелендири7 предмети бойынша аны3лап, Аристотель трагедияда жа3сы адамлар2а еликленеди, комедия жаман адамлар2а еликлейди деди. Живопись, Аристотельди4 т6синдири7и бойынша предметлерге еликлейди, ал музыка бастан кешири7, 3ай2ы-му4 8.т.б. еликлейди. Ойын искусствосы келисикли пластик 81рекетлерди4 ж1рдеминде адамларды4 характерин, жа2дайын, 81рекетлерин с67ретлейди.
Сондай-а3, Аристотель искусствоны4 81р 3ыйлы т6рлери, 81р т6рли форма, ойла7 образыны4 81р т6рли типлери бойынша айрылып турады дейди. М1селен, 7а3ыя ту7ралы айтып атырып, 5мирди4 3убылысын художниктен жыра3 етип жеткери7де, сондай-а3, художник т1репинен 7а3ыя 3абыл етилген етип те ж6ргизи7 м6мкин.
Образлы3ты4 типлери` а) бир тип иускусствоны4 предметин с67ретлеп, к5ркемлеп к5рсети7 менен байланыслы образлылы3ты4~ б) екинши бир типи - е4 алды менен ол ту7ралы т1сийир 3андай, 1не солай к5рсетиледи. Музыкада реалистлик с67ретле7 к5ркем менен м1жб6рий байланыслы емес. Аристотель эпос 81м лирика 8а33ында 5мирди4 образлы с17лелени7ини4 81р 3ыйлы формалары 8а33ында айтады.
Материалы бойынша б5ли7ге келсек, искусствоны4 81р 3ыйлы т6рлери материал2а байланыслы болып, бизи4 сезимлеримизге т1сир ети7и бойынша айрылып турады. М1селен, мрамор – скульптурада, боя7ла7 – живописьте, гармония 81м ритм – музыкада, ритм 81м пластикалы3 81рекетлер – ойында, с5з 81м метр – позицияда 8.т.б.
Аристотельди4 эстетикалы3 мийрасы, соны4 ишинде искусствоны4 т6рлери, теориясы к5п 2ана эстетикалы3 теорияларда ра7ажландырылды. Оларды4 ишинен 6лкен орын ийелейту2ынларды4 бири Лессинг.
Лессинг (luwo-luil) немец ойшылы, а2арты7шысы, искусство теоретиги, буржуазиялы3 реализмни4 71кили. Лессинг искусствоны спецификасына 3арай ке4исликлик 81м 7а3ытлы3 деп б5леди. М1селен, живопись 81м поэзия. Олар бир-биринен предмети 81м мазмуны, оларды к5рсети7 3ураллары ар3алы айрылады. К5ркемле7шини4 предмети 81м 3ураллары - денелер 81м боя7лар. Олар ке4исликте жайлас3ан. Ал, к5ринисин 7а3ытта болату2ын 81рекетлерди шайыр с5з 81м ритмни4 ж1рдеминде береди.
Лессинг классицизмни4 творчестволы3 принциплерине 3арсы шы2ады. М1селен, классицизм поэзияны с5з бенен исленген живопись, живописты боя7ларда к5ринген поэзия деп бул искусство т6рлерини4 арасында2ы ойла7 образыны4 типиндеги айырмашылы3ларды есап3а алма2ан еди.
Белинский, Чернышевский — рус революцияшыл-демократиялы3 эстетикасыны4 71киллерини4 де искусствоны4 т6рлерин ислеп шы2ы7да хызмети уллы. Олар «жо3ары», «т5мен» искусство деп б5ли7лерди критикалай отырып, искусствоны4 т6рлери 5мирди4 с17леси, адамны4 идея, ой, сезимлерини4 к5риниси екенлигин д1лийлледи. В.Г.Белинский искусствоны род 81м т6рлерге б5ли7 м1нисин материалистлик позицияда т6синдире отырып, искусство с17лелендирету2ын 5мирлик материал2а байланыслы екенлигин д1лийллейди. М1селен, 1дебиятты эпос3а 81м драма2а б5ли7 к5ркемлик к5ринисин формасы бойынша б5ли7 емес, с17лелендири7 объекти 81м к5ркем мазмуныны4 характери бойынша б5ли7 болып табылады. Егер эпосты4 предмети 7а3ыя болса, лириканы4 предмети жеке адам. Лирикада художникти4 5зи к5ркем к5рсети7ди4 объекти болады. Искусствоны жанрлар2а б5ли7де авторды4, художникти4 5мирге 3атнасыны4 характерин есап3а алы7 керек. М1селен, драматургияны трагедиялы3, комедиялы3 деп б5ли7. Бул жанрларды4 айырмашылы2ы с5зсиз, объект пенен байланыслы, соны4 менен бирге художникти4 8а3ый3атлы33а эстетикалы3 3атнасы менен байланыслы, искусствоны4 идеялы3 мазмуныны4 характери менен байланыслы. Рус революция демократиялы3 эстетикасында2ы баслы белгилерини4 бири, бул искусствоны4 жанр 81м т6рлерини4 тарийхый ра7ажланы7 идеясы. Биринши рет бул ой Гегель т1репинен айтыл2ан еди. Бира3 Гегельде 81зирги елди4 81м 81р бир д17ирди4 искусствосы 3атал белгиленген бирдей ра7ажланы7 бас3ышына 5ти7и тийис. Белинский болса, 6лкен конкрет материалды4 тийкарында барлы3 еллерде, барлы3 7а3ытлар2а искусствоны4 81р 3ыйлы т6рлери менен жанрлары бирдей абсолют, избе-излик пенен ра7ажланбайды деп т6синдирди. Себеби, искусствоны4 т6р 81м жанрларыны4 ра7ажланы7ы к5ркем ра7ажланы7ды4 улы7ма нызамлы3ларынан 2ана 21резли болып 3алмастан миллий традициялардан, белгили тарийхый моменттеги халы3ты4 талабынан да 21резли болады. Сонлы3тан, Белинский искусствоны4 т6р 81м жанрларын оларды4 конкрет тарийхый ра7ажланы7ында 3ара7ды талап етеди.
Рус революцияшыл демократлары искусствоны жанр 81м т6рлерге б5ли7деги идеалистлик жантасы7ды критикалай отырып, искусствоны4 ра7ажланы7ы менен оны4 таза т6р 81м жанрларыны4 бир-бирине т1сири, бир-бирине 5ти7и к6шейеди деген еди. М1селен, дейди Белинский, Гогольди4 «Тарас Бульба» повести 81м этикалы3, 81м лирикалы3, 81м драмалы3 болып табылады.
Бира3 материалистлик деп аталату2ын бул эстетикалы3 к5з-3араслар 5з тенденциясы бойынша дурыслы2ына 3арамастан белгили 81лсизликлерге ийе болды. М1селен, 8а3ый3атлы3ты4 искусствода с17лелени7индеги сезимлик - конкрет образларды4 ролин дурыс к5рсети7 менен бизге искусствоны4 8а3ый3атлы3 пенен баланысында2ы 3ыйын 81м к5п т6рли байланысларды дурыс ба8алай алмады. Сондай-а3, музыка 81м архитектура теориясында 8а3ый3атлы3ты с17лелендири7 принципи гейде еликле7 принципи менен шекленди. Демек, бул искусство т6рлерини4 5зиншелигин, 1сиресе предметлерди емес, ал эмоцияны, адамларды4 3ай2ы-2амын к5рсетету2ын спецификасы есап3а алынбады деген с5з.
w. Д6ньяны адамны4 эстетикалы3 5злестири7и, оны4 м1ниси 8а33ында илимий объективлиги жо3ары т1лийматлар искусствоны классификацияла7ды4 илимий тийкарын берди. Бул принциплерди бир белги менен 2ана байланыстыры72а болмайды. Искусство т6рлерини4 басым к5пшилиги таза т6рге ийе, аралас синтетикалы33а ийе` театр, кино, вокаллы3 музыка, телевидение 8.т.б.
М1селен, музыка 81м 1дебият бир-бирине ж6д1 жа3ын. Олар ра7ажланы7ды, 81рекетти тиккелей с17лелендиреди, 3ула3 пенен еситилип 3абылланады. Исксусствоны4 7а3ытлы3 емес, ке4исликлик (пространсвенные) т6рине киреди. Егер музыка 81м 1дебият3а образлылы3 типи к5з-3арасынан 3араса3, онда биринши план2а оларды4 айырмашылы2ы шы2ады. Себеби, музыка образлылы3 характери бойынша 1дебият пенен емес, ал архитектура менен жа3ынласады. Бул жа3ынлы3 тек эмоционаллы3 81м т1сийирлилик бойынша 2ана емес, ал музыка 1лле 3ашан 81рекеттеги архитектура, ал архитектура то3та2ан музыка болып характерленеди.
Искусствоны т6рлерине 3арай б5ли7ди4 тийкары 8а3ый3атлы3ты4 мазмуныны4 к5п т6рлилигине байланыслы.
№1леген 5мирлик 81м идеялы3 материал искусствоны4 81р 3ыйлы жанр 81м т6рлеринде бегили тере4ликте ашыла бермейди. Гейде белгили 5мир фактлары, идеялар 81м сезимлер искусствоны4 81р т6рли областында2ы художниклерди йошландыр2аны менен, оларды4 81р бири белгили 5мирлик материалды4 81р т1репин алады. А.Фадеевти4 «Жас гвардия» романы. Бул эпопея Мейтусты4 операсында, С.Герасимовты4 кинофильминде, Маяковский атында2ы Москва театрыны4 спектаклинде, живопись 81м скульптурада с17лелендири7 формасы ар3алы 2ана емес, ал мазмун к5з3арасына, фактларды, 7а3ыяларды, характерлерди та4ла7ы бойынша да айрылып турады. *1ттеки, бир-бирине жа3ын искусствоны4 т6рлери` кино, театр 5мирди4 81рт6рли т1реплерин с17лелендири7 м6мкиншиликлери бойынша да айрылады. Кино 5мирди4 жа2дайларын, т1бият картиналарын, архитектураны4 с17лелендири7и жа2ынан театр2а 3ара2анда 6лкен м6мкиншиликке ийе. Бира3 театр тамашаг5йди4 ды33атын сезимни4 ра7ажланы7 д1режелерине 3ойып биледи. №а8арман менен тамашаг5й адамды бир-бирине 3алдырады. Сондай-а3, театрда2ы монологлар, диалоглар, адамны4 ишки д6ньясын ашы72а 3аратыл2ан бола турып, сырт3ы д6ньяны4 к5п т6рлилигинен б5леклени7 шегарасы болы7ы м6мкин бе? !лбетте, оларды4 (диалог, монолог 8.т.б.) театрда2ыдай болы7ы м6мкин емес. Бира3 театр 81м кино 5мирлик материалыны4 характери 81м к5ркем с17лелендири7ди4 типи бойынша ж6д1 у3сас, жа3ын искусство т6рлери болып есапланады. Бул еке7и де синтетикалы3 искусство` актерлик, режиссерлы3, музыка, живописти 5зине бириктиреди. Олар т1сийрлик 81м на2ысла7 искусствосыны4 барлы3 5згешеликлерин 5злерине бириктиреди. Живопись предметлерди тек с17лелендирип 3оймастан 8удожникти4 5мирге 3атнасын, сезимин билдиреди. Ал музыка болса, 5зини4 предметине дейин с17лелендиреди. Деген менен, на2ысла7 искусствосына т1н н1рсе, оны4 тийкары - 5мирди4 предметлик к5п т6рлилигин, адамларды4 сезим 81м ойларын бери7инде мимика, 3ыймыл бойынша картинадан, скульптурадан адамны4 ишки д6ньясын, ойларын 81м 3ай2ы-81сиретлерин били7ге болады. !лбетте, искусствоны4 бир т6рин на2ысла72а, екинши т6рин т1сийрле7ге жат3ызы7 – догма. М1селен, живопись - к5ркемле7 искусствосы, бира3, бунда образлы-т1сирли ойла7ды4 элементлери о2ада к5п. На2ысла7 с67ретинде ре4ни4 роли жо3ары. №ызыл, 3ара, к5к 81м т.б. Музыкада с67ретлеп к5ркем искусствосыны4 моментлери бар. М1селен, музыкалы3 образ 8а3ый3атлы3ты4 сеслерин 81м ритмлерин бери7де те4изди4 81рекетин, була3ты4 а2ы7ын, да7ылды4 сестин, жапыра3ларды4 сы42ырла2анын, 3усларды4 сайра2анын 8.т.б. бере биледи. «№ара жор2ада» атты4 шабысы 8.т.б.
Искусствоны4 т6рлери к5ркемлеп с17лелендири7ди4 тек 2ана предмет 81м мазмуны бойынша айырылып 3алмастан образлы ойла7ды4 характери бойынша да айрылып турады.
Искусствоны4 т6рлерине 3арай б5ли7де сезимлик 3абылла7ды4 5згешеликлери де 6лкен рольге ийе. Искусствоны4 7азыйпаларыны4 бири — адамларды4 81р3ыйлы эстетикалы3 талапларын 3анаатландыры7 болып табылады. Эстетикалы3 сезимлер, 3ай2ы-81сиретлер 8.т.б. биликлик 18мийетке ийе, предмет 81м 3убылысларды4 м1нисине айры3ша ды33аты менен 2ана емес, оны с17лелендири7ди4 формасына 3арап та к5ри7ге болады. *а3ый3атлы3ты эстетикалы3 3абылла7да к5ри7 81м есити7ди4 роли жо3ары.
Искусствоны к5ри7лик 81м есити7лик деп б5ли7ди4 тере4 тамыры бар. К5ри7 менен есити7ди б5ли7-д6ньяны били7ди4 еки т6рли 3урамына б5ли7. К5ри7лик т1сийр бул е4 алды менен ке4исликлик, есити7лик-7а3ытлы3 пенен байланыслы. И.Сеченов к5ри7 яды (зрительная память) - ке4ислик яды, есити7 яды-бул, е4 алды менен 7а3ытлы3 яды деген еди.
Соны да есап3а алы7 керек, искусство - бул тек ж1мийетлик сананы4 формасы 2ана емес, ал адамны4 практикалы3 искерлигини4 формасы да.
Д6ньяны практикалы3 к5ркемлик ме4гери7ини4 усыл 81м формасы бойынша искусствоны 6ш топар2а б5ли7 м6мкин: l) т1бият материалларынан пайдаланату2ын 5нер (мрамор, а2аш, скульптурада2ы металл, архитектура 81м 1мелий искусствода2ы металл 8.т.б.)~
w) 5з материалы сыпатында с5зди пайдаланату2ын искусство (к5ркем 1дебият 8.т.б.)~
e) материал сыпатында адамны4 болы7ы (ат3ары7 искусствосы).
Искусствоны б5ли7ди4 бул принциплери тийкар2ылары 2ана. Бира3 искусство, соны4 менен бирге гейбир баслы белгилери бойынша да б5линеди. М1селен, искусствоны «утилитарлы3» я «3олланбалы3», я «таза» деп б5ли7лер де бар. Бул б5ли7 принципи искусствоны адамзат практикасыны4 формасы сыпатында т6сини7 менен байланыслы.
#олланба искусство т6рлери` архитектура, декоратив (безе7), искусство предметлерди к5ркем безе7 81м т.б. 5з ишине 3амтыйды.
«Таза» деп аталату2ын музыкада да 3олланбалы3 31сийетлери болады. Утилитарлы3 жа2ы да бар. Музыкада утилитарлы3, 3олланбалы3 жа2ы да бар` ая3 ойын музыкасы, марш музыкасы. Бунда форма тек мазмун менен белгиленбестен музыканы4 функциясы менен де белгиленеди. С67рет (фотография) оны4 к5ркемлигине с67ретти4 информациялы3 18мийети 8еш 81м зыян бермейди.
Сондай-а3, искусствоны биринши 81м екинши деп б5ли7 де м6мкин.
Искусствоны б5ли7-тарийхый ра7ажланы7ды4 жемиси. !ййемги искусство оны4 т6рлерине 3арай б5ли7ди билген жо3. Искусствоны4 т6рлери адамзат искерлигини4 5зинше областлары д1режесине б5линген емес еди.
e. а) С67ретле7 искусствосы ушын д6ньяны4 предметлик к5п т6рлилиги 5зинше эстетикалы3 м1пке ийе, 5зинше эстетикалы3 ба8а2а ийе. Соны4 менен бирге реализм 5зини4 7азыйпасын реал 5мирди4 формасын аны3 с17лелендири7 деп биледи.
Уллы реалист Верещагин былай деген еди` «Факт 81м 7а3ыяларда 8еш бир идеясыз, 8еш бир улы7маластыры7сыз к5з алдына елеслети7 реализм емес». Сондай-а3 искусство шы2армасы детальластырыл2ан манерада орынланы7ына 3арамастан натурализм бола бермейди. М1селен, Дрезден галареясында Ш.Мореттоны4 портрети, 3ара3алпа3 артисти Амангелди %тегеновты4 «Шахаман» сериялы с67ретлери. Бунда образды4 тутаслы2ы, 6лкен т1сирше4лик, психологиялы3 характеристиканы4 аны3лылы2ы 8.т.б. бар.
Натурализм – бул к5ркем манера емес, ал эстетикалы3 концепция 81м оны4 м1ниси-фактти4 алдында бас ийи7 с67ретле7 искусствосында метафоралы3ты4, ойла7 образлылы2ыны4 жо3лы2ы.
%мирди4 8а3ый3ат с17лелени7и менен с67ретле7 искусствосыны4 эмоционаллы3 мазмунын бир-бирине 3арсы 3ояту2ын к5з-3араслар 81м бар. Оларды4 ойынша «еркин фантазия2а» 3урыл2ан модернистлик искусство тамашаг5йге к6шли т1сийр етеди. Бул теориялар художниклерди предметсизликке, абстракт композициялар2а алып келеди. Бира3 с67ретле7 искусствосы т1бияты бойынша предметсиз болы7ы м6мкин емес.
б) Музыка бул ке7ил-к6йди (настроение) предметти4 с17лелендири7исиз береди дейту2ынлар да жо3 емес. Деген менен сести4 т1бияты менен т6рди4 (цвет) т1бияты бирдей емес. Усы конкретликти есап3а алма7 с67ретле7 искусствосын бузы72а, оны4 спецификасын жо3 ети7ге алып келеди. Живописьти дурыс 3абылла7 ушын с17леленген 7а3ыяны4 ишки м1нисин били7ди 6йрени7 керек. Живопись бул образлы ойла7 менен байланыслы искусство. Бира3 ол с5зде емес, ал предметлик с17лелени7де к5ринеди. Адамда т6р сезимин т1рбияла7, композицияны т6сини7 у3ыплылы2ы ж6д1 з1р6р.
Живописьти 3абыллай били7де т6рди4 т1сир ети7и, т6р бойынша тал2амды т1рбияла7ды4 18мийети зор.
Живопись пенен бирге с67ретле7 искусствосына скульптура да киреди. Оны4 спецификасы с17лелендири7ши предметке 81м о2ан байланыслы билдири7 3ураллары байланыслы.
Скульптураны4 тийкар2ы 81м дерлик жал2ыз предмети, - бул адам. Скульптурада жа2дайлар, шараятлар берилмегенликтен образды4 характеристикасы адамны4 сырт3ы келбетин к5рсети7, бейнеле7 менен шекленеди. Айры3ша типлендири7ди4 талабы к5териледи. Реалистлик скульптура символиканы4, аллегорияны4 тилинен пайдаланады.
в) К5ркем 1дебият.
К5ркем 1дебият 5мирди ке4 с17лелендири7 81м с5з ар3алы идеяларды4 байлы2ын к5рсети7 тийкарланады. 1дебият-бул с5з бенен 2ана 8а3ый3атлы3ты бере билету2ын искусство. !дебият - бул с5з ар3алы пластикалы3 с17лелендири7 искусствосы. М1селен, Гогольди4 «%ли жанларыны4» текстин толы3 билмесек те, с5з ар3алы берилгенликтен Чичиков, Плюшкинлерди4 образлары б1р8а к5з алдымызда турады. Сонлы3тан 1дебий шы2арманы4 тилини4 с67ретле7 18мийети баслылы33а ийе.
К5ркем 1дебиятта с5з 3а8арманларды сыпатла7 усылы, оны4 индивидуаллы3 келбетин, характерин бери7 усылы болып табылады.
!дебиятты4 тили – дурыс, сулы7, с5зди4 6лгиси. Станиславский 7а3тында с5злерди т1сирли, аны3 емес етип айт3ан бир актер2а мынадай деген еди` — Художникти4 7азыйпасы адамларды дурыс 81м сулы7 с5йле7ге 6йрети7де. Сондай-а3, к5ркем 1дебият искусствоны4 к5п 2ана т6рлери ушын идеялы3-тематикалы3 тийкар болып та табылады. Театр, кино, вокаллы3 музыка ушын — реализмни4 тийкарланы7ы — бул К.С.Станиславскийди4 системасы. Бул система тек театраллы3 емес, 31леген ат3ары7 искусствосыны4 эстетикалы3 тийкары болып табылады. Гейде Станиславский системасын актерлы3 творчествосыны4 белгили усылларыны4 системасы деп т6синип, тек актерлы3 техника2а 2ана тийисли. Бул дурыс емес. Станиславский системасы тек актерлы3 системаны 2ана емес, ал пьесаны4 тере4 идеялы3 мазмунын ашы7ды да талап етеди.
г) Архитектура 81м 3олланба искусство.
Архитектура функциясы бойынша 18мийетли. Ол ж1мийетти4 материаллы3 талабын 3анаатландырады. Соны4 менен бирге бул айры3ша искусство. №улласы, архитектураны, 3олланба искусствоны с5з еткенимизде оларды4 мазмунында2ы практикалы3, утилитарлы3 момент пенен к5ркем, эстетикалы3 ма3сетти4 органикалы3 ушласы7ын н1зерде туты7ымыз керек. Архитектураны4 спецификасы сонда` оны4 образлары т1сири — эмоционаллы характерге ийе. %мирди4 конкрет 3убылыс 81м т1реплерин берип 3оймастан, 5мирди тастыйы3ла7, г5ззаллы3 идеяларын да береди. Бизи4 елимиздеги архитектуралы3 стилимиз тек функционаллы3 2ана емес, ал идеялы3 18мийетке ийе. Архитектураны4 идеялылы2ы — 5мирди4 образлы ийили7инде, мийнеткешлер ушын м6мкиншиликлерди4 болы7ында 81м эстетикалы3 идеалды4 тастыйы3ланы7ында.
Архитектурада функционаллы33а ийе н1рсе 81р3ашан сулы7. Хызмет ети7 функиясына ийе, 3олайлы имарат (здание) соны4 менен бирге сулы7 да болады.
К5ркемлеп 3айта исле7 (турмыс предметлери) барысында биз формадан, 3олланба, безе7 искусствосыны4 материалыны4 эстетикалы3 т1биятынан л1ззет аламыз.
Предметлерди (турмыс предметлерин) к5ркем исле7 81р3ашан белгили стильди билдиреди. Егер безе7 искусствосына «стиль» т6синигин 3олланбаса3, 5ндирис предметлерин эстетикалы3 исле7ди4 рамкасынан шы3пай 3алады. Стиль-бул тар эгоистлик 2ана 3убылыс емес, ал идеологиялы3 та 3убылыс. Кийимни4 стили, квартираны безе7ди4 стили 8.т.б. ту7ралы м1селени 3оя отырып, б6гинги эстетика 5зини4 идеялы3 к5ркем критерийлерин ислеп шы2арады.
Архитектура 81м 3олланба искусство адамны4 к6нделикли тал2амына т1сир етеди.
Солай етип, искусствоны4 т6рлерин 3ара2анымызда оларды4 тек жеке жаса7ын емес, ал ты2ыз байланысын к5ремиз.
С67ретши Репин композитор Римский-Корсаковты4 «Шахрезадасын» ты4лап отырып былай деген` «№андай 36диретли шы2арма. Мени4 ойла7ымша бизлерге, живописецлерге буннан к5п н1рсени 6йрени7 м6мкин». Искусство т6рлерини4 бир-бири менен ты2ыз байланысы адамзатты4 к5ркем ра7ажланы7 тарийхында 81р т6рли. *1р бир д17ирде искусствоны4 бир т6ри биринши план2а к5териледи. Усы б6гин де 1дебият 81м киноны4 искусствоны4 бас3а т6рлерине 6лкен т1сирин есап3а алы7ымыз тийис.
М1селен, театрда кино, музыка 3ураллары пайдаланады. Бундай байланыс синтезге 5теди. Искусствоны4 синтези архитектура, живопись 81м скульптураны4 байланысынан да к5ринеди.
Искусствоны4 формаларыны4 байланысы-1дебий шы2армаларды4 инсценировкасы, экранластырылы7ы, олар2а графикалы3 иллюстрация бери7. М1селен, «Летят журавли» («Тырналар ушпа3та») фильми «М14ги тирилер» пьесасыны4 тийкарында 3ойыл2ан. Фаворскийди4, Пушкинни4 «Кишкене трагедияларына» иллюстрациялары 5зинше еркин шы2армалар сыпатында жасайды. Балетлер, опералар жийи-жийи оригинал либретталар2а 2ана 3урылып 3алмастан белгили роман, драмаларды4 сюжетине де 3урылады.
r. Искусствоны4 тийкар2ы т6рлерини4 спецификасы 3андай 81м бул спецификаны4 шегарасы неде? !лбетте, бул шегара бар. Бира3 абсолют емес. М1селен, 1дебиятты4 шегарасы ке4исликлик 81м 7а3ытлы3 искусство т6рлери менен салыстыр2анда ж6д1 аны3 к5ринеди. Театр 81м кино ж6д1 у3сас. Бира3 81р3айсысыны4 5з шегарасы, спецификасы бар.
№улласы, искусство т6рлерини4 5з спецификасы бар екенлигин есап3а алы7 менен оларды4 5з-ара 3атнасыны4 бар екенлигин де били7имиз керек. Бириншиден, ж1мийетти4 31липлескен ра7ажланы7ыны4 шегарасында искусство т6рлерини4 бирин-бири байыты7ы. Екиншиден, бул - искусство т6рлерини4 синтези, искусствоны4 81р бир т6рини4 к5ркем м1дениятты4 жа4а т6рини4 рамкасында екиншисине араласы7ы, 3осылы7ы.
Искусствоны4 81р т6рини4 мазмуныны4 бир-бирине т1сири 8а33ында айт3анымызда 81р бир искусствоны4 8а3ый3атлы3ты с17лелендирету2ынлы2ын, бира3 бул с17лелендири7ди4 3ыйын 81м 3арама-3арсылы3лы екенин есап3а алы7ымыз керек. Искусствоны4 31леген т6ри 8а3ый3атлы33а тиккелей 3атнас жасай бермейди. Жийи-жийи искусствоны4 белгили т6ри 8а3ый3атлы3ты с17лелендири7де бас3а искусстволарда2ы с17лелендири7ди 3олланады. М1селен, Ояны7 д17ирини4 орта 1сир живописи 5зине мазмун етип белгили 1дебий сюжетти пайдаланады. Ояны7 д17ири ушын бул - библиялы3 сюжетлер, классицизм ушын грек 81м рим мифологиясы.
Искусствоны4 81р бир т6ри бас3а т6рлерини4 ра7ажланы7ына т1сир етеди. !дебият сюжети опера2а, балет 81м бас3а да музыкалы3 шы2армалар2а 5теди. Сондай-а3, архитектура, живопись 81м музыка шы2армалары 1дебиятты4 тийкары сыпатында да болады (м1селен, Толстойды4 «Крейцерова соната» шы2армасы, В.Погоны4 «Собор парижской богаматери» шы2армасы).
Бул 5з-ара 3атнаслар искусство т6рлерини4 мазмун рамкасында 2ана емес, к5ркем форма рамкасында да 1мелге асады. Бира3, бул механикалы3 т6рде болату2ын «к5ширме» емес, ал бир искусство т6рини4 мазмуны менен формасыны4 екинши т6рине 3ыйын 81м 3урамалы т6рде 5ти7и. Бунда творчестволы3 подход бар.
В.И. Мухина 5з 7а3тында «3олланба (прикладное) искусство архитектураны4 т1сиринде ра7ажланады» деген еди. Шынында да архитектура 5з д17ирини4 3олланба искусствосына т1сир етеди. М1селен, кийимни4 типи к5п жа2дайы да архитектура менен белгиленеди. К5з алдымызда архитектураны4 т1сиринде адамларды4 мебельге 3атнасы бойынша тал2амы да 5згереди.
!дебият, с67ретле7 искусствосына музыка 3алай т1сир етсе, солай т1сир етеди.
Искусство т6рлерини4 бир-бирине т1сири белгили жа2дайда синтезге айналады. Синтетикалы3 искусство т6рлери` кино, театр, телевидение.
а) 1дебият 81м искусствоны4 бас3а т6рлери
Бул м1селени к5ркем 1дебият искусствосы бас3а т6рлерини4 байланысы тийкарында 3арап к5ремиз. К5ркем 1дебият 81зирги заман адамыны4 искерлигинде, оны4 эстетикалы3 д6ньясында 6лкен 18мийетке ийе.
!дебият 81м искусство деп б5лемиз. !дебият искусствоны4 бир б5леги емес пе? !дебиятты б5лип алып 3ара2анымызда 1дебиятты4 образлары б5лип 3аралады, оны4 айры3ша характери есап3а алынады 81м искусство семьясында 1дебият бас3а искусство т6рлерине материал болады. Бул материал-боя7 емес, сес емес, динамикада2ы адамны4 денеси емес. С5з айры3ша материал, ол к5рсетпеликке, сезимлик конкретликке ийе. М1селен, а7дарма 1дебияттан бас3а искусство т6рлерини4 81р 3айсысысына да керек емес. (Живописьти, музыканы, ойынды 81мме миллет 71киллери де «а7дармасыз» т6синеди.)
!дебий материал 5мирди 81р т1реплеме с17лелендири7 бойынша ке4 м6мкиншиликлерге ийе. Усы 31сийет искусствоны4 бас3а т6рлерине т1н емес.
б) 1дебият 81м живопись
!дебият 81м живопись м1селеси менен 5тмишти4 уллы ойшыллары шу2ылланды. М1селен, Лессингти4 «Лаокоон» мийнети. Бул м1селени4 XVIII 1сирде 3ойылы7ы 5зини4 тарийхый тамырларына ийе. Лессинг классицизмге 3арсы шы3ты. Классицистлер поэзия 81м с67ретле7 искусствосыны4 ара-3атнасын 3арапайым т6рде 3арады. Живописьти боя7ларда2ы поэзия, ал поэзия с5злердеги живопись деп 3арады. Лессинг 1дебият живопиське характерли методты4 с17лелендири7инен механикалы3 т6рде пайдаланбайды деген еди. Себеби, предметлик д6ньяны4 к5пт6рлилигин 81м байлы2ын бери7ди4 1дебиятты4 5зине т1н спецификалы3 3ураллары бар.
Бира3, буннан с67ретле7 5нери д6ньяда2ы болып атыр2ан 81рекет, ра7ажланы7 81м 5згерислерди бери7 м6мкиншилигине ийе емес деген жу7ма3 шы2а ма? !лбетте, жо3.
Лессингти4 пикиринше с67ретле7 искусствосы 1дебиятты4 изинен ж6реди, оны4 3уралларын пайдаланады. Бира3 айта 3аларлы3 табыс3а жете 3оймайды. Оны4 табыс3а жети7и ушын бас3а 5зине тийисли жолы бар.
№улласы, искусство2а типликти, типлик ситуацияны табы7ымыз керек.
!дебиятты4 с67ретле7 искусствосына т1сирин оны4 живопись, скульптура 81м графика2а б5линету2ынлы2ын ашым-айры3 етпей м6мкин емес.
Графика живописьтен формал бир белги менен айрылып турады. М1селен, Маяковскийди4 «М1жилиспазлар» 3осы2ы бар. Бунда адамны4 денесини4 бир б5леги бир жыйналыста, екинши б5леги екинши жыйналыста болады. Усы картинаны живописьте бери7 м6мкин бе? М6мкин емес. Себеби, булай етип живопиське келтири7 к6лкили болар еди. Ал карикатурада бул сюжеттти бери7 м6мкин емес. Демек, графикада бери7ге болады деген с5з.
Графика 1дебий шы2арманы4 иллюстрациясы менен ты2ыз байланыслы. Образлы ойла72а байланыслы. Ол 1дебият3а жа3ын. Бир графикада 1дебият шы2армалары иллюстрацияланса, еикншилеринде, м1селен, Эффель я Бидструп графикада 1дебий сюжетлерди 5злери табады, 6шиншилери—плакатшылар, олар с67ретле7ди с5з бенен байланыстырады.
Живопись пенен 1дебиятты4 байланысы о2ада 3ыйын, 3урамалы. Егер бурын художниклер 1дебий шы2армаларды4 темаларына к5п картиналар жаз2ан болса, ал 81зир живописьти4 информациялы3 функциялары екинши план2а 5тип, биринши план2а к5ркем 3атнас 7азыйпасы шы33анда живопись о2ада экспрессив болып, 1дебиятты4 живопиське т1сири ке4 ма2анада к5ринеди. М1селен, Пушкин менен Брюлловты салыстыры72а болады. Егер жазы7шы Шолоховты4 8а3ый3атлы33а 3атнасын алату2ын болса3, онда оны художниклер Пластов, Чуйков пенен салыстыры7 м6мкин. Себеби, бул художниклерди4 творчествосы ру78ый 81м эмоционаллы3 жа3тан Шолоховты4 шы2армалары менен ушласады. Романтикалы3 ба2дарды4 к5ркем ойы 5зини4 живописьтеги аналогына ийе. М1селен, Нисский, Неменский, Салаховлар живописьти4 романтикалы3 линиясы менен байланыслы. Ал Пророковта публицистикалы3 нота к5ринис табады.
в) 1дебият-кино-театр.
Искусстволарды4 екинши группасы бул синтетикалы3 искусство. М1селен, киноискусство. Бул сферада2ы тартыс` к5ркем шы2арманы экранластыры7 к5ркем шы2арманы4 3унын т5менлетеди. Бул пикирди дурыс де7 3ыйын. А2айинли Васильевлер экранластыр2ан «Чапаев» фильми шын м1нисинде 1дебий сюжет, образ, идеяларды пайдаланы7 айта 3аларлы3тай мысал бола алады.
Сонлы3тан тартыcлы м1селени бас3а аспектке 5ткизи7 керек. Конкретлирек айт3анда экранластыры7ды4 табыс3а жети7, жетпе7ини4 м1нисин ашы7 керек. Тап усы жерде 1дебият 81м киноны4 спецификасы шы2ады.
г) 1дебият 81м музыка.
Бул жерде с5з 81м сести4 ара 3атнасы м1селеси з1р6рли проблема болады.
!дебиятта с5зди4 музыкалы3 т1биятын биринши пленка шы2арату2ын 1дебий шы2армалар болады. Ал музыка болса с5зден 81м тилден оны4 интонациялы3 т1биятын алады. Сонлы3тан 1дебият пенен т1спирли искусствоны4 ара 3атнасы к5ркем творчествоны4 бул т6рлерини4 т1бияты тере4 тамыр2а ийе. Бул 3атнаста музыканы4 программалылы2ы бас орын2а ийе.
К5п 2ана опералы3, балетлик 81м симфониялы3 шы2армалар ушын 1дебий жа3тан 3айта исленген сюжетлер алынады.
Бириншиден, 1дебий шы2армада с17леленген 8а3ый3атлы3 улы7маластырыл2ан, эстетикалы3 жа3тан 3айта исленген 81м музыкалы3 жа3тан 3айта исле7ге жарамлы. Музыка конкрет 7а3ытларды емес, ал оларды4 эмоционаллы3 м1нисин береди.
Музыкада эмоционаллы3 ой (замысел) белгили а2ымда ра7ажланады. Бира3 конкрет детальларда 81р ким 5зинше т6сини7и м6мкин.
Екиншиден, 1дебий образлар 3ашшаннан белгили. Усы себепли музыка д6ньяны4 конкретлигин, предметлигин бере алы7 у3ыбына ийе бол2анлы3тан улы7малы33а ийеле7ден пайдаланады.
Музыканы4 1дебият3а ба2ыны7ы поэзияны4 вокаллы3 искусство2а материал болы7ы менен белгиленеди. Композитор музыкада с17леленген 7а3ыяларды конкретлестиргиси келсе, ол поэтикалы3 шы2армалардан пайдаланады.
!лбетте, тек 1дебият музыка2а т1сир етип 3оймастан музыка да 1дебият3а т1сир етеди. Буны биз е4 алды менен 1дебий, поэтикалы3 с5зди4 музыкалылы2ын есап3а алып, н1зерде тутамыз. Музыка тек 2ана поэзия2а т1сир етип 3оймай, проза2а да т1сир етеди` композициялы3 принциплер, 1дебий шы2арманы4 жасалы7ы 8.т.б.
В.Маяковскийди4 «Жа3сы» поэма симфонияны яд3а т6сиреди. Бунда 3а8арманлы3, турмыслы3, лирикалы3, ирониялы3, б5леклик мотивлери ра7ажланады. Бул ра7ажланы7 5зинше патетикалы3 финал менен тамамланады.
г) 1дебият 81м музыка.
Бул жерде с5з 81м сести4 5з-ара 3атнасы м1селеси з1р6рли проблема болады. !дебиятта с5зди4 музыкалы3 т1биятын биринши план2а шы2арату2ын 1дебий шы2армалар болады. Ал музыка болса с5зден 81м тилден оны4 интонациалы3 т1биятын алады. Сонлы3тан 1дебият пенен с67ретле7 искусствосыны4 3атнасы к5ркем творчествоны4 т1бияты бойынша тере4 тамыр2а ийе. Бул 3атнаста музыканы4 программалылы2ы бас орын2а ийе.
К5п 2ана опералы3, балетлик 81м симфониялы3 шы2армалар ушын 1дебий жа3тан 3айта исленген сюжетлер алынады. Бириншиден, 1дебий шы2армада с17леленген 8а3ый3атлы3 улы7маластырыл2ан, эстетикалы3 жа3тан 3айта исленген 81м музыкалы3 жа3тан 3айта исле7ге жарамлы. Музыка конкрет 7а3ыяларды емес, ал оларды4 эмоционаллы3 м1нисин береди. Музыкада эмоционаллы3 ой белгили а2ымда ра7ажланады. Бира3 конкрет детальларды 81р ким 5зинше т6сини7 м6мкин. Екиншиден, 1дебий образлар бурыннан белгили. Усы себепли д6ньяны4 предметлигин конретлигин бере алы7 у3ыбына ийе болма2анлы3тан улы7малы33а ийелерден пайдаланады. Музыканы4 1дебият3а б1рин повокальлы3 искусство2а материал болы7 менен белгиленеди. Композитор музыкада с17леленген 7а3ыяларды конкретлестиргиси келсе, ол поэтикалы3 шы2армаларды пайдаланады. !лбетте, тек 1дебият музыка2а т1сир етип 3оймастан, музыка 81м 1дебият3а т1сир етеди. Буны биз е4 алды менен 1дебий, поэтикалы3 с5зди4 музыкалылы2ын есап3а алып н1зерде тутамыз. Музыка тек 2ана поэзия2а т1сир етип 3оймай, проза2а да т1сир етеди` композициялы3 принциплер, 1дебий шы2арманы4 жасалы7ы 8.т.б.