Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta

TILLERDIŃ MUǴDARI

Jer sharında tillerdiń qansha ekeni elege shekem anıq emes. Bunıń baslı sebebi qanday belgiler tiykarında onı ayrıqsha til dep esaplaymız degen sorawǵa juwap bir qıylı emes.Óz aldına ayrıqsha til me yamasa basqa tildiń dialekt kórinisi meW degen sorawǵa juwap beriw de tap usınıń menen sabaqlas. Bir topar alımlar bir tildi ayrıqsha til retinde tanıp,onı óz aldına til sıpatında dúnya tilleri qatarına qossa, tap sol tildi ekinshi topar alımları óz aldına ǵárezsiz til emes, al basqa bir tildiń dialekti dep dálilleydi. Usınıń saldarınan dúnya tilleriniń anıq sanı shıqpaydı. Solayda ádebiyatlarda dúnya tillerinin sanı 2500-3000 aralıǵında bolıwı kerek degen shamalau kóbirek keltiriledi. Sonday-aq 1971-jılı Ispaniyada til bilimi boyınsha ótkerilgen Kongresste dunyada 1976 til bar degen anıq san da keltirildi. Burınǵı SSSR aymaǵında tillerdiń sanı da anıń aytılmaǵan edi. Sol dáwirdegi SSSR ilimler Akademiyasınıń til bilimi institutınıń maǵlıwmatları tiykarında 128-132 aralıǵında tiller bar degen shamalawdıń keltiriliwi buǵan

mısal bola aladı.
Tillerdin sanının anıq bolmawınıń taǵı da bir tiykarǵı sebebi - dúnya tilleri ele hár tárepleme tolıq izertlenbegen bolıwı múmkin. Tillik ayrımashılıq penen dialektlik ayırmashılıqtıń jeterli anıqlanbawı da buǵan sebep boladı. Usııń menen birge hár túrli etnikalıq toplamlardıń bir tilde yamasa óz ara júdá jaqın bolǵan tillerde sóylewi múmkin. Buǵan kabardinler menen sherkesslerdiń eki túrli xalıq bolıwına qaramastan kabardin-sherkess degen bir tilde sóylewin, karashay menen balkarlardıń,inglisler menen amerikanlardın hár túrli xalıq bolǵanı menen olardıń da ortaq tilde sóylewlerin mısal retinde kórsetiw múmkin. Kerisinshe,bir xalıqtıń óziniń eki túrli tilde-komi-zryan,komi-peri tillerinde soyleydi,morvalılar erza- mordva,moksha-mordva degen tillerde sóyleydi.
Dúnyadaǵı tiller grammatikalıq qurılısı menen sózlik quramı boyınsha da, qollanıwshılar sanı jaǵınan da,rawajlanıw dárejesi menen izertleniw jaǵdayı tárepinen de olar oǵada kóp túrli bolıp keledi. Ayırım tiller oǵada erte zamanlaradan berli belgili hám ózinin ádebiy tiline,jazıwına iye,al geypara tiller jańa ǵana belgili bolıp atır hám jazıwı ele tolıq qáliplespegen,geybir tillerde oǵada kóp sandaǵı adamlar (júzlegen million),al gey bir tillerde oǵada az sandaǵı adamlar (bir neshe mıń) sóyleydi,geypara tiller mámleketlik til bolsa,al ayırım tiller milletler aralıq yamasa xalıqaralıq tiller bolıp sanaladı.
Dúnya tilleri ortasındaǵı ayırımashılıq hám kóp túrlilikti kóriw menen birge olar ortasındaǵı tolıp atırǵan ortaq qásiyetlerdin de bolatuǵınlıǵında umıtpaw kerek.Sebebi barlıq tiller de seslik til bolıp sanaladı. Al til sesleri adam músheleriniń (sóylew aǵzalarınıń)xızmeti nátiyjesinde júzege shıǵadı. Sóylew aǵzalarınıń dúzilisi barlıq tiller óziniń kóplegen ulıwmalıq hám ortaq kóplegen nızamlılıqlarına iye boladı. Solay etip,dúnyada mıńlaǵan tillerdiń bolıwına qaramastan,biz «tiller»haqqında emes,sonın menen birge pút-kil adamzat
«tili»haqqında da sóz etemiz. Tiller ortasında oǵada kóp ayırmashılıklardın bolıwına qaramastan,olar eń baslı máseleler boyınsha ortaq ulıwmalıq qásiyetlerge de iye boladı.
Juwmaqlap aytqanda tillerdiń muǵdarı jóninde maǵlıwmatlar belgili dárejede shártlilik sıpatqa iye bolıp,bunı dúnya (tilleriniń muǵdarın)pútkilley anıq san menen atap kórsetiw házirshe múmkin emes.