Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta

JAS GRAMMATIKALIQ BAǴIT (MEKTEP)

Mladogrammatizm - XIX ásirdiń 70-jılları qáliplesti. Kórnekli wákilleri: Germaniyadan Brugman, SHveycariyadan F de Sossyur, Amerikadan Uitni, Rossiyadan Fortunatov ( Moskva lingvistika mektebiniń baslawshısı) Boduen de Kurtene ( Kazan lingvistika mektebiniń basshısı) boldı.

Bul aǵım wákilleri ózlerine shekemgi salıstırma-tariyxıy til bilimine qarama- qarsı turdı. «Jas grammatistler» dep mısqıllaǵan edi. Sońın ala bul sózler aǵımnıń atamasına aylandı. Bul aǵım Leycing lingvistika mektebi dep te ataladı. Baslı miynetler: Paul «Til tariyxınıń principleri», Brugman hám Dilbryuk «Indo Evropa tiller salıstırma grammatikasınıń tiykarı» XIX ásirdiń 60-jıllarınan baslap komparativistlik lingvistikanıń rawajlanıwı qanaatlandırmadı, ol kriziske ushıradı. Sonlıqtan endi jańa baǵıt izlew baslandı. Usıdan jańa jas grammatistlik
baǵıt payda boldı. Bul mektep ilimiy aǵım retinde 50-jıllardan aslam waqıt ómir súrdi.
Jas grammatistler dáwiri salıstırmalı-tariyxıy til bilimi rawajlanıwınıń ekinshi dáwiri dep sanaldı. Sebebi bul mektep salıstırma-tariyxıy metodtı biykarladı. Al onıń eskirgen táreplerin alıp taslap, onıń ornına jańa metodlar qollanıldı. Jas grammatistler eń aldı menen salıstırma-tariyxıy metodtıń ata tildi(proyazık) izertlew quralı etip paydalanıńın kritikaladı. Bular til tariyxın izertlew til tuwralı ilimniń negizi birden bir minneti dep bildi.
Jas grammatistler izertlewde eski jazba tilden góre házirgi zaman tilleriniń faktlerine kewil bóliniwi kerek, sebebi házirgi german tili tillik qubılıslardı durıs túsindiriwge isenimli materiallar beredi. Jas grammatistler tildi jeke adamlardıń psixofizikalıq yamasa psixofizio-ogiyalıq háreketleriniń jemisi: tillik kategoriyalardıń barlıǵı tillik materiallar arqalı kórinetuǵın kategoriyalar deydi.
Olar til biliminiń minneti ótkendegi óli tildi, jazba tildi emes, al házirgi tiri tildi, sóylew tilin izertlew, sóylew tili jeke adamnıń psixofizikalıq, psixofiziolo- giyalıq qubılısların izertlewge múmkinshilik beredi, al jazba tilde onday imkaniyat joq.
Faktke súyeniw koncepciyasın qatań saqlaǵan jas grammatistler tillik materiallardı kóplep jıynawǵa olardı taqlastırıp, hár bir topardı tereń izertlewge ayrıqsha áhmiyet berdi. Olardıń bul háreketi tildiń elementleri óz-ara tıǵız baylanıslı bolıp keletu+ın bir tutas sistemalı qubılıs dep qarawǵa tosqınlıq jasadı. Jas grammatistlerdiń bul úrdisin keyingi lingvistler atomizm dep atadı, bunı jas grammatislerdiń baslı kemshiligi dep bildi.
Jas grammatistler mektebiniń kórnekli wákili German Paul (Freyburg, Myunxen universitetiniń professorı) tildi izertlewdegi tariyxıy principti individualizm, psixologizm principleri menen jalǵastırdı. Onıń aytıwınsha til-tek tariyxıy kóz-qarastan ǵana qaralatuǵın obekt, til bilimi degenimiz-til tariyxı degen sóz. Ilimiy izertlew dep tek tariyxıy izertlewdi ǵana aytıwǵa boladı.
Tariyx aralaspaǵan izertlew-ilimiy izertlew emes. Sebebi til-mádeniy tuwıldı. Mádeniy tuwındılardıń bárine tán qásiyet olardıń bárinde psixologiyalıq faktorlar boladı.
SHınında tillik elementlerdi izertlewde onıń tariyxına rawajlanıw jollarfına kewil bólgen durıs. Biraq tariyıxy izertlewden basqanıń bárin ilimiy emes dep biykarlaw natuwrı. Til bilimi ushın tariyxıy izertlew qansha zárúr bolsa, sinxronlıq izertlew de sonsha zárúr. Jas grammatistler izertlewde eki qádeni buljıtpay basshılıqqa alıwdı usınadı. birewi buljımaytuǵın fonetikalıq zań, ekinshisi analogiya-usaslıq zańı.
Olardıń pikirinshe hár bir xalıq tiliniń seslik qurılısında óziniń seslik rawajlanıw nızamı boladı. Ol rawajlanıw hesh kimnen ǵárezsiz adamlardıń sanalı háreketinen tısqarı, tábiyǵıy talap boyınsha ózinen ózi bolatuǵın qubılıs. Fonetikalıq zań ulıwma tildiń rawajlanıwında sheshiwshi rol oynaydı. Bir sestiń ózgeriwi ekinshisine tásir etedi.Seslerdiń óz ara tásirinen tildiń seslik sisteması qozǵalısqa keledi.Lingvistlerdiń miynneti hár tildiń seslik zańın jeke-jeke ashıp, al zańdı tuwısqan tillerde salıstıra izertlew arqalı ulıwma zańlılıqtı ayqınlaw.
Jas grammatistlerdiń til rawajlanıwındaǵı baslı ekinshi faktorı grammatikalıq analogiya dep ataladı.