Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Atlıq 
Ádebiy tilde -lar
 
Dialektte -lár 
jerlár 
Geyde túsip qaladı 
Mıs: Ózbegi qazaǵı 
qaraqalpaǵı 
78

---

Dialektte  san  formasınıń  qollanılıwında  qaraqalpaq  ádebiy  tiline 
salıstırǵanda  bir  qansha  ózgeshelikler  bar.  Qubla  dialektte  kóplik 
máni  ańlatıwda 
-
lár
 
jalǵawı  menen  qatar,  túrkiy  tilleri 
rawajlanıwınıń  dáslepki  dáwirlerinde  kóplik  máni  ańlatqan  arab 
tilinen  kirgen 
-
at
 
affiksiniń  dialektte  házirgi  waqıtta  da 
qollanılatuǵının  kóremiz.  Mısalı:  Kólat
 
jatqan  bir  (Tr.  Aqq.,  ád.t. 
kól). Múshkilatqo
 
w
o aytqanıń (Tr. Aqq., ád.t. múshkil).
 
Izertlewshiler  bul  affiksti  monǵol  tilinen  ózlesken  dep 
esaplaydı.
11
 
 
M.Qashǵariydiń  sózliginde  de  kóplik  jalǵawınıń  -lár  túrinde 
qollanılǵanın kóremiz: Közlär jumlushdϊ (kózler jumıldı). Sonday – 
aq,  bul  affiks  penen  bir  qatarda, kóplik  mánini  ańlatıwda  -an//-än-t 
affiksleri  jumsalǵan.  Bul  affiks  (-an//-än)  «oǵul»  sózine  qosılıp, 
kóplik mánini bildirgen: Oǵlan ϊǵlashdϊ (bala jıladı). Bul túrkiy jazba 
esteliklerde  kóplik  mánini  ańlatıwshı  -t  affiksi  tek  ǵana  «tegіt» 
sózine  jalǵanıp  «shahzadalar»  degendi  ańlatqan.  Al  «tegіn»  sózi 
birlik mánide qollanılǵan.
12
 
Bul jaǵday túrkiy jazba estelikleriniń tilinde ushırasatuǵın ayırım 
elementlerdiń  qaraqalpaq  tiliniń  dialektlerinde  házirgi  waqıtta  da 
saqlanıp qalǵanlıǵın kórsetedi. 
Tartım  kategoriyası.
 
Dialektke  tán  atlıqlardıń  tartımlanıp 
qollanılıwında ádebiy tilden ózgesheliklerdiń bar ekenliin tómendegi 
mısallar  tastıyıqlaydı.  Mısalı:  Qayerdi  kóra  ǵoy  qazaq  sharwa 
ózbáktiń  baǵı  qalmaydı  (Ár.  Ózb.,  ád.t.  sharwası).  Ata  bala  mazalı 
de (Br. Pax., ád.t. balası).  
Mısalǵa  alınǵan  «sharwa»,  «bala»  sózleri  házirgi  qaraqalpaq 
tilinde sharwası, balası túrinde III bette tartım jalǵawın qabıl etedi. 
Conday  –  aq,  ádebiy  tildegi  III  bet  birlik  sandaǵı  -ı//-i 
jalǵawlarınan  keyin  -sı//-si  jalǵawlarınıń  qosılıp  jumsalıwın  qubla 
dialektke tán morfologiyalıq ózgeshelik sıpatında kórsetiw múmkin. 
Mısalı: Onıń jiyenisi (Ellik. or., ád.t. jiyeni).  
Bul  jaǵday  tuwısqan  túrkiy  tilleriniń  ayırım  dialekt  hám 
sóylesimlerine ortaq tillik qubılıs bolıp esaplanadı. 
                                                 
11
 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. Алматы, «Мектеп», 1988, 138 - 
б. 
12
 Девону луғотит турк. Индекс - луғат. Тошкент, «Фан», 1967, 482 - 483 - б. 
79

---

Ceplik  kategoriyası.
 
Dialektte  iyelik  sepliginiń  jalǵawı  jasırın 
formada  keledi:  buwday  sabaq  (ád.t.  biydaydıń),  ata  bala  (ád.t. 
atanıń)  hám  t.b.  Mısalı:  Kóp  waqıtqa  deyin  shayırlar  aytısları  júrip 
keldi (Br. Alt., ád.t. shayırlardıń). Maqsuda apa qızı (Ár. Ózb., ád.t. 
apanıń).  Qayerdi  kóra  ǵoy  qazaq  sharwa  ózbáktiń  baǵı  qalmaydı 
(Ár. Ózb., ád.t. qazaqtıń).
 
Barıs  sepligi.
  Dialektte  barıs  sepliginiń  jalǵawı  jasırın  formada 
keledi.  Mısalı:  Jartısı  Aqqamıs  ketti,  jartısı  Bázirgen  ketti,  qaǵanı 
Sarımay ketti (Ellik. or., ád.t. Aqqamısqa, Bázirgenge, Sarımayǵa). 
Aytbaylar aytılmadı (Br. Alt., ád.t. Aytbaylarǵa).  
Professor  D.S.  Nasırov  óz  miynetinde  barıs  sepligi  jalǵawınıń 
jasırın formada keliwindegi qubla dialektke tán bunday ózgeshelikti 
kórsetken edi: Nókús bara ma? Chımbay bardım.  
Tabıs  sepligi. 
Tabıs  sepliginiń  jalǵawı  jasırın  formada  keledi. 
Mısalı:  Kóp  ǵana  informatsiyalar  alıp,  jazıp  aldım  (Br.  Alt.,  ád.t. 
maǵlıwmatlardı). 
Orın  sepligi.
  Geypara  jaǵdaylarda  orın  sepliginiń  -de  jalǵawınıń 
ornına -da variantı qollanıladı. Mısalı: Bir nesha yıl kókiraginda muz 
bolıp yúrádi (Ár. Ózb., ád.t. kókireginde). 
2.  Kelbetlik. 
Dialektte  sapalıq  kelbetlikler  ádebiy  tildegi  sıyaqlı 
óziniń  leksikalıq  mánisi  arqalı  hár  qanday  nárseniń,  zattıń  sapalıq 
belgisin bildirip, túrlishe mánilerdi ańlatadı.  
1. Adamnıń minez - qulqı, adamgershilik uqıbına baylanıslı
 
hám 
t.b. belgilerdi bildiretuǵın sapalıq kelbetlikler. Mısalı:  
Alla bergen payǵambarday taxtıń bar, 
Sumraqiyp  adamnan  bolǵıl  xabardar  (Br.  Alt.,  jubaysız 
dialektizm).  Júddá  altın  bala  (Br.  Alt.).  Qodireń  molla  (Br.  Alt., 
jubaysız dialektizm).  
2.  Jaydıń,  hár  qıylı  zatlardıń  belgisin  bildiretuǵın  sapalıq 
kelbetlikler. Mısalı: Kim alsa da qolı  bálent qo 
w
o jaydıń (Br. Alt., 
jubaysız dialektizm). 
3.  Jerdiń  belgisin  bildiretuǵın  sapalıq  kelbetlikler: