Ўзбекистон тарихи хрестоматия

“96-боб, Ғарбий мамлакатлар тазкираси (Шиюй чжюан)
1
. 
САКЛАР ҲАҚИДА 
«/2368(1160)/10а/...Кашмир давлатининг ҳукмдори Шюншян (
循鮮
– 
Сринагар/Srinagari) шаҳрида яшайди... 
Илгари дайрузийлар ҳунлар томонидан мағлубиятга учрагандан кейин 
ғарбга бориб Бақтрияни (Дашя) забт этганида, cаклар (cэйкжунг)нинг хони 
жанубга чекиниб, Кашмирни эгаллаган. Шу даврда саклар тарқалиб кетиб, 
бир қанча хонлик ташкил этишган. Сулининг (Кошғар) шимоли-ғарбидан 
бошлаб Эркештом (Сюсюн) ва Улуғчат (Жюнду) каби жойларнинг 
ҳаммасини саклар эгаллаган». 
РУЗИЕ (ЮЭЧЖИ)ЛАР ҲАҚИДА 
«/2371(1163)/14б/
...
Дай-рузиедавлати (
大月氏国
)нинг маркази Балх 
(Ланчжи-чэнг)
2
бўлиб, у Чангандан 11600
 ли 
(6681 км) нарида жойлашган ва 
духуга итоат қилмайди. Аҳолиси 100 минг тутун, 400 минг киши, армияси 
100 минг кишидан иборат. Унинг билан шарқ томондаги духу турадиган жой 
оралиғи 4740
 ли 
(2730 км) келади. Ғарбий йўналишда Анши (Аршак)гача 49 
кунлик йўл юрилади.
[
Дай-рузие давлатининг
]
жанубий томони Кашмир 
(Жибин 
罽賔
) билан чегараланади. Ерлари, иқлими, бойлиги, халқининг урф-
одатлари ва ишлатадиган пуллари Анши (Аршак)дан фарқ қилмайди. [Ушбу 
мамлакат]да бир ўркачли туя яшайди. [Ян] Шигунинг айтишича, бу 
туяларнинг серкасида биргина ўркач бўлиб, у худди тоғ чўққисига ўхшайди. 
Ҳозирги даврда бундай туяни якка ўркачли қора мол деб номлаш одатга 
кириб қолган.
 
Дай-рузие (Улуғ юэчжи)лар аслида кўчманчи эл бўлиб, ўт-ўлан, сув 
кетидан кўчиб юрар эди. Урф-одатлари ҳунлар билан бир хил. 100 минг 
кишидан зиёд ўқ-ёй отувчилари бор. Шунга қарамай, ҳунларни 
талаффуз этилган бўлиб, у “ғарб томондаги от минувчи халқ” маъносини англатган. Сўнгги даврда ХХРда 
уйғур тилида нашр этилган китобларда Шиюй топоними “Ғарбий юрт”, деб таржима қилинмоқда. Бу ҳол 
ҳақиқатга тўғри келмайди. Шуни ҳисобга олиб, биз ўз тадқиқотларимизда уни Ғарбий мамлакатлар, деб 
ишлатишни маъқул топдик.
1
“Шиюй жюан” номли 96-боб “24 тарих”га киритилган Ханшу”нинг 2364(1156)-2386(1178)-бетларидан жой 
олган.
2
Балх – Афғонистонинг Мозори Шариф шаҳрининг ғарбидаги қадимий шаҳар. Манбаларда мил. ав. VII 
асрдан маълум. VI-IV асрларда Зариасп деб аталган. 711 йили араблар томонидан вайрон қилинган. 
Кейинчалик X асрда яна бошқатдан тикланган.

---

314 
менсишмайди.[Ян] Шигунинг айтишича, дайрузиелар ўзларини ривожланган 
деб билиб, ҳунларга беэътибор бўлишди.Даставвал улар Дўнгхуанг билан 
Чилан атрофида (Dunhuang Chilian shian 
敦煌祁連閒
) яшаган. Маодун 
(
冒頓，冒顿
– Ботур-тангриқут) ҳунларнинг ҳукмдори бўлганида, [у] 
рузиелар (юэчжилар)ни тор-мор қилиб, кексайиб қолган тангриқутни 
ўлдирди ва унинг бош суягини ичимлик ичадиган идиш қилди. Рузиелар эса 
олисга кўчиб кетди. [Улар] Дайюан (Фарғона) орқали ўтиб, ғарб томондаги 
Дайшя (Бақтрия)га ҳужум қилиб, уни бўйсиндирди.
/2371(1163)/15а/[Ян] Шигу бу ҳақда Чжанг Чян тазкирасида баён 
этилганлигини айтади.Гуйшуй (Амударё)нинг шимолида ҳукмдорнинг 
саройини жойлаштириш учун катта шаҳар (ду 
都
) барпо этилди. 
[Рузиеларнинг] кўчиб кетолмай қолган кичик бир қисми Наншан (
南山
– 
Жанубий тоғ)да яшаб қолди. Кянг (чянг 
羌
)лар уларни шяорузие (
小月氏
– 
кичик рузие/юэчжи) деб аташди
1
. 
 
Бақтрияда азалдан бош ҳукмдор йўқ эди. Аксарият шаҳарлар ва жойлар 
маҳаллий ҳукмдорлар томонидан назорат қилинган. Халқи ожиз ва урушдан 
қўрқар экан. Шу боис, рузиелар келиб уларни бўйсиндиришга муяссар бўлди. 
Хан элчилари келганда, [рузиелар] уларни [бақтрияликлар билан] биргаликда 
озиқ-овқат билан таъминлашди.
[Дай-рузиелар] 5 та ёбғуликка (шиеп-хоу/shiep-hәu / замонавий ўқилиши 
шихоу 
翖侯
) бўлинган. [Буларнинг] бири Вохон ёбғулиги (Шиеумиет-
шихоу/Шюми-шихоу 
休密翖侯
) бўлиб, унинг турар жойи Вахан шаҳри 
(Хэмуо-чэнг 
和墨城
)да
2
бўлган. [Бу шаҳар]дан духунинг турар жойигача 
бўлган масофа 2841