Ўзбекистон тарихи хрестоматия

Битикчилар бошлиғи [Сима Чян] ҳазратлари (Тайшигунг 
太史公
4
曰
) 
ёзади:
“Юй тазкираси”да: “Дарё
5
Кунлун тоғларидан бошланади, 
Кунлуннинг баландлиги 2,5 минг 
ли
(1440 км)дан зиёддир, у қуёш ва ойнинг 
нурини тўсиб туради; тоғнинг устида шарбат булоғидан ҳосил бўлган Яочи 
(Yiaochi 
瑶池
)
6
кўли бор”, дейилган. Чжанг Чян элчи бўлиб Бақтрия (Дашя)га 
1
Қадимий Хитой ҳукмдорлари, жумладан, Хан сулоласи императорлари атрофдаги халқларга босим 
ишлатиш мақсадида ўзларининг қудратли ҳарбий кучга (вэй
威
) эга эканлигини ва шунинг билан бирга 
мазкур халқларга итоаткорлик эвазига уларга катта ҳиммат (дэ
德
) кўрсатишини намойиш қилиш масаласига 
эътибор беришган. Уларнинг тушунчасига кўра, шунинг билан бошқа мамлакат ҳукмдорларида бир 
томондан қўрқув туйғусини, иккинчи томондан уларда совғалар олишга қизиқиш туйғусини уйғотиш йўли 
билан уларни итоаткорликда ушлаш мумкин. Ушбу тушунча Хитой императорлари Тангрининг ер юзидаги 
вакилидир, итоатдан бош тортганларни жазолаш, итоаткорлик қилганларга ғамхўрлик қилиш унинг 
вазифасидир, деган назария асосида шаклланган. Н.Я. Бичурин таржимасида “вэй” ва “дэ” сўзлари ғалаба 
деб таржима қилинган (Бичурин. 2-жилд.Б. 167). “«Фарғона тазкираси»”нинг уйғурча таржимасида “вэй” 
сўзи “шону шуҳрат” маъносини англатади. Чунончи, ушбу таржимада “Хан сулоласи яна атрофга ажойиб-
ғаройиб нарсаларни топиб келиш ҳамда Ханнинг Фарғона юриши туфайли қозонган шону шуҳрати ва 
илтифотини намойиш қилиш учун Фарғонанинг ғарбидаги мамлакатларга яна ўндан ортиқ элчилар 
юборди”, деб ёзилган (Сима Чян. Тарихий хотиралар. Б. 517). 
2
Аслият матни оралиғида келтирилган Сюй Гуангнинг шарҳида ёзилишича, “таъсис этилди” деган сўзлар 
нусхада (чжи
置
) йўқ эди. Дунхуангда Юанчюан (Yuan-chuan 
淵泉
– чуқур булоқ демакдир) ноҳияси мавжуд 
эди. Бу ерда юан иероглифи ўрнига жю (jiu
酒
) иероглифи ишлатилган, деб айтилган. Ҳақиқатан ҳам, 
Дунхуангда шундай булоқ ҳозир ҳам мавжуд. Ушбу шарҳга кўра, Жючюан Дунхуангдаги бир жойнинг 
номи, уни ҳозирги Жючюан (
酒泉
Tsiәu-dziwan) шаҳри билан адаштириб бўлмайди.
3
Яншуй (Яньшуй) “шўрсув” маъносини англатади.
4
Тайшигунг (
太史公
) 
– Сима Чяннинг унвони. Аслида бу унвон “Тайшилин” (бош котиб ёки котибият 
бошлиғи маъносини англатади) деб номланган. Аммо атрофдагилар унга ҳурмат билдириб, “Тайшигунг” деб 
аташган(юқорида айтиб ўтилгандек, “гунг” биринчи даражали тўра ёки ҳоким маъносини англатади) 
(Чжонгуо лидай. Б. 142). 
5
Ушбу сўз (хэ 
河
) қайси дарёни англатиши асл матнда айтилмаган. Аммо “Фарғона тазкираси”нинг уйғурча 
таржимасида” “дарё” сўзи “Хуангхэ дарёси” деб ёзилган (Тарихий хотиралар. Б. 517). Н.Я. Бичурин ва 
В.Н.Кюнер уни “Желтая река” деб таржима қилганлар. Маълумки, “Желтая река” Хуанхэ топонимининг 
русча таржимасидир. Мазкур “дарё” сўзини бундай таржима қилишга асос йўқ.
6
Яочи – кўл номи. У “суви тиниқ кўл” маъносини англатади. “Яочи” деб аталган кўл номи ҳоким Мунинг 
мил. ав. 989-988 йиллардаги ғарбий сафарларига бағишланган “Му-Тянзи чжуан” номли сафарноманинг 3-
бобида ҳам учрайди.

---

312 
бориб келганидан кейин, “Юй тазкираси”да тилга олинган дарёнинг бош 
манбаси Кунлун эканлиги шубҳали бўлиб қолди /1146(1146)/21б/.
Қадимги 9 ўлкадаги тоғу дарёлар ҳақида сўз юритиладиган китоблардан 
“Шангшу” (
尚書
Қадимий тарих)даги
1
хотиралар ишончли ҳисобланади. “Юй 
тазкираси” (
禺本
纪
) ва “Тоғ ва денгизлар қомуси” (Шанхай жин 
山海
经
)да 
эслатилган ажойиб ва ғаройиб нарсалар тўғрисидаги сўзларнинг аниқлиги 
ҳақида бир нарса дейишимиз қийин.
Суоин
2
да мақтов билан ёзилган Буюк Фарғона ҳақидаги маълумотга 
буованг (
博望
)
3
туфайли эга бўлинди. Дарёлар Тазик (Тяочжи) ғарбидаги 
денгизга қуйилиши аниқланди. Тангри отлари олиб келинди. Номаълум 
бўлган Цунглинг (Помир)да чанг-тўзон йўқлиги аниқланди. Шўркўл 
таърифланди ва ноаниқликлар бартараф қилинди.
[Шу жойда] Буюк Фарғона (Дай-юан) тазкираси якун топди.