Ўзбекистон тарихи хрестоматия

“103-боб. Буюк-Фарғона тазкираси (Дайюан лечжуан). 
/1136(1196)/1а/ Буюк Фарғона (Дай-юан 
大宛
) ҳақидаги маълумотни
1
[Хитойга] илк бор Чжанг Чян олиб келган. Чжанг Чян Ханжунг [вилояти]да
2
таваллуд топган бўлиб, у Жянъюан
3
даврида император саройи соқчиси 
(ланг)
4
лавозимига тайинланган. Айни шу даврда Тангри-ўғли (Тянзи) асирга 
олинган ҳунлардан
5
[улар юртидаги вазият ҳақида] эшитган эди. Мазкур 
асирларнинг айтишича, ҳунлар (shiongnu
，
шюнгну 
匈奴）
Рузие (Юэчжи 
月氏
) ҳукмдори (ванг)ни
6
мағлубиятга учратиб, унинг бош [суягидан] 
ичимлик ичадиган идиш қилиб олдилар; /1б/ Рузиеликлар узоққа қочдилар, 
шундан бери [улар] ҳунлардан ўч олиш ниятида юрибдилар, бироқ буни 
қандай амалга оширишни билмас эканлар. Хан
7
давлати ҳун (ху 
胡
)ларни
8
йўқотиш ниятида эди. [Хан императори] буни эшитгандан сўнг, 
[рузиеликларга] элчи юбормоқчи бўлди. [Лекин] йўлда ҳунлар заминидан
9
ўтиш кераклигини инобатга олиб, бу вазифани бажара оладиган одам 
излашга киришди ва бунга сарой соқчиси (ланг) Чжанг Чянни лойиқ топди.
[Чжанг Чян] Рузие [мамлакатига] Тангйичжи билан бирга юборилди. 
1
Асл матннинг шу жойида келтирилган шарҳда “Дай-юан” атамасидаги “юан” иероглифи йиван (iwan) деб 
талаффуз этилади”, деб ёзилган.
2
Ханжунг (Hanzhong 
漢中
) – қадимги вилоятнинг номи. У ҳозирги Шаэнси ўлкасининг шарқий томонида 
жойлашган. Матнда берилган шарҳга кўра, Чжан Чян ушбу ўлкадаги Чэнггу шаҳрида туғилган.
3
Жянъюан (Jian-yuan, 
建元
русча транскрипцияда Цзяньюань) 
– 
Хан сулоласи хоқонининг тахтга ўтирган 
дастлабки 5 йиллик даврига, яъни мил. ав. 140-135 йилларга берилган ном бўлиб, қурилишнинг ёки 
тикланишнинг бошланиши маъносини англатади.
4
Ланг (
郎
) – сарой соқчиси маъносини англатади. У аслида ҳукмдорни кузатувчи ва ҳимоя қилувчи (диван 
дайцунг ланг) сўзининг қисқартирилган шакли. Хан сулоласи даврида у йилан (
议
郎
сарой хавфсизлигини 
таъминлаш бўйича маслаҳатчи соқчи), чжунглан (
中郎
ҳоқон саройини кузатувчи соқчи), шиланг (
侍郎
хавфсизликни таъминловчи соқчи) каби бир неча турга бўлинган (Чжунггуо лидай. Б. 670).
5
«Ҳун» (рус адабиётида сюнну, хунну, гунны) этноними “Шижи”даги «Фарғона тазкираси»да «шюнгну» (
匈奴
) ва 
«ху» (
胡
) деб икки хил ёзилган. Сюнгну “ҳун” этнонимининг мил. ав. III асрдан бошлаб ишлатилган хитойча 
транскрипциясидир. Ундан олдинги минг йилдан зиёд давр давомида хитойлар ушбу этнонимни турли 
иероглифлар билан транскрипция қилган (Хўжаев. Ҳунларнинг. Б. 10-18)
.
6
Ҳунлар тилида уларнинг ҳукмдори Тангриқут деб номланган. Аммо Хан давридаги сарой тарихчилари бу 
атама ўрнига ўзлари хитойча «ванг» (
王
) сўзини ишлатишган.
7
Хан – иккинчи марта Хитойни бирлаштирган сулола (мил. ав. 206 – мил. 8). Ушбу сулола ағдарилгандан 
сўнг янгидан ташкил топган сулола (25-220) ҳам ўзини Хан деб атаган. Шу боисайрим ҳолларда Хан 
атамаси ҳар икки сулоланинг номи сифатида ишлатилади. Ушбу матнда Хан фақат биринчи (аввалги) Хан 
сулоласи номи сифатида қўлланилган.
8
Ху – хитой манбаларида кенг ишлатилган этноним бўлиб, турли даврларда ҳар хил маънони англатган. 
Аслида “ху” атамаси “ғуз” ва “ҳун” этнонимларининг хитойча транскрипцияси бўлган. Кейинчалик, ғуз ва 
ҳунлар Марказий Осиёга кўчиб келганларидан сўнг, бу атама маҳаллий халқларга, жумладан, 
суғдиёналикларга нисбатан ҳам ишлатила бошланган. Матннинг ушбу жойида ҳунлар “ху” иероглифи билан 
берилган. Мазкур этнонимни ифодалаш учун ишлатилган иероглиф ўта қадим замонлардан хитойларнинг 
шимолида ва ғарбида яшаган халқларга нисбатан ҳам ишлатилган. Бу ерда ҳунларнинг хитойча номи сюн, 
сюньюн, сюнну атамаларининг синоними сифатида келтирилган
.
9
Хан империяси Туркистонга элчи юборган даврда қадимий Хитойнинг ғарбидаги кўп давлатлар, 
жумладан, Шарқий Туркистондаги юртлар, майда давлатлар ва қабилалар Ҳун хоқонлиги назорати остида 
эди (Шан Юэ. Чунгго. Б. 40).

---

285 
[Тангйичжи] аслида ҳун зотидан бўлган қул эди, унинг [исми] Ганфу деб 
аталган
1
. Улар Лунгшидан
2
йўлга чиқиб, ҳунлар [еридан] ўтаётган эди. 
Ҳунлар бундан хабар топгач, уларни тутиб олиб, Тангриқут (Танйи)нинг
3
олдига олиб бордилар. Тангриқут уларни олиб қолиб, “Рузиеликлар бизга 
душман бўлиб қолган
4
бўлса, Хан нима учун уларга элчи юборишни лозим 
топди? Агар биз [Хан мамлакати орқали] Юэ
5
[мамлакатига] элчи юбормоқчи 
бўлсак, бунга Хан рози бўлармиди? – деб ўйлаб, [Чжанг] Чянни 10 йилдан 
ортиқ ушлаб қолди ва уйлантирди. [Шу давр давомида у] ўғиллик ҳам бўлди. 
Лекин [Чжанг] Чян
6
элчилик ёрлиғини йўқотмасдан асраб қўйди. [Вақт 
ўтиши билан] ҳунлар унинг устидан амалга оширилаётган назоратни 
бўшаштирдилар. Шунда у ўзининг [оила] аъзоларини олиб, рузиеликлар 
[давлати] томон йўл олди. Ғарб томонга қараб, бир неча ўн кун юрганидан 
сўнг, БуюкФарғона (Дай-юан)га етиб келди. БуюкФарғона (Дай-юан) Хан 
[давлати]нинг бойлиги ҳақида эшитиб, унинг билан алоқа боғлаш ниятида 
турган экан, [Чжанг] Чянни кўриб, хурсанд бўлиб,/1137(113)/2а/ 
“мақсадларинг нима?” – деб сўради. 
[Чжанг] Чян: “Мен Хан [сулоласи]нинг Рузие [юртига] юборилган 
элчисиман, лекин ҳунлар йўлимни тўсиб қўйди, энди мен ўз вазифамни 
бажармоқчиман, агар ҳукмдор одам ажратиб, мени кузатиб қўйсалар ва мен 
Ханга эсон-омон қайтиб бора олсам, [Хан императори] ҳукмдор олийларига 
қимматбаҳо буюмлар инъом этиб, ташаккур билдиради”, – деб жавоб берди. 
Буюк-Фарғона [ҳукмдори] илтимосни бажо келтириб, уни сафар учун зарур 
нарсалар билан таъминлаб, Кангкия
7
давлатига етказди. Кангкия [ҳукмдори] эса 
1
Ганфу сўзига матн оралиғида берилган шарҳда «Ҳу (Hu, Ku, γu
胡
)Тангриқавми (T‘ang-iәp-zie/Тангйи-чжи 
堂邑氏
)нинг фамилияси, Ганфу – исмидир дейилган. «Суоин» (
索隠
–
«
Ноаниқликлар изоҳлари») [номли 
шарҳлар тўплами]да ёзишича, Ганфу Тангйи туманидаги бир хонадоннинг ҳун асири бўлган. Унинг исми 
Ганфу эди. Кейинги тарихчилар унинг исмидаги Ган сўзини қисқартириб, Тангйифу деб аташган. Ган сўзи 
унинг фамилиясига айлантирилган», деб баён этилган.
 
2
Лунгши – ҳозирги Жянгши (русча транскрипцияда Цзянси) ўлкаси ғарбий қисмининг номи.
3
Ҳунлар хоқонининг унвони Шанюй (
單于
) атамасини ифода этган икки иероглиф қадим замонда Танйи 
деб ўқилган. Танйи қадимий турк тилидаги «Тангри» сўзининг транскрипцияси бўлган. Ҳунларнинг урф-
одатига кўра, олий ҳукмдор Тангриқут деб номланган. Қадимий Хитой тарихчилари ўзларига қулай бўлсин 
учун “қут” сўзини қисқартириб ишлатишни одат қилганлар. Шунинг учун Танйи (Шанюй) атамаси 
Тангриқутнинг қисқартирилган транскрипцияси, деб ҳисоблаш мумкин (Ходжаев. Из истории. Б.15-16).
4
Асл матнда шимолни билдирувчи «бэй» иероглифи ишлатилган. Шу боис «Фарғона тазкираси»нинг 
уйғурча таржимасида ушбу иероглиф «шимол» деб таржима қилинган (Тарихий хотиралар. Б. 487). Лекин 
бу нотўғри. Чунки Хитой элчиси сафарга отланганида, рузиеликлар (юэчжилар) ҳунларнинг 
жануби-ғарбида, яъни Амударёга яқин жойда эди. Буни ҳунлар яхши билишган. Сима Чян «бэй» 
иероглифини хато ишлатган, деб ҳам бўлмайди. Ушбу иероглиф қадим замонда “орқа томон”, “тескари”, 
“қарама-қарши”, “душман бўлиш”маъноларида ҳам кўп ишлатилган (Ханюй дазидян. 1-жилд.Б. 262). 
Шунинг учун биз таржимамизда «бэй» иероглифини “душманлашиб қолиш” маъносида ишлатдик. Бу 
тарихий фактларга нисбатан ҳам, мантиқан ҳам хато бўлмайди.
5
Юэ – Хитойнинг жанубидаги мамлакат, яъни ҳозирги Въетнамнинг қисқартирилган номи.
6
Асл матнда Чжанг Чяннинг фамилияси қисқартирилиб, биргина исми – Чян ёзилган. Таржимамизда уни 
тўла ёзишни лозим топдик ва фамилиясини катта қавс ичига олдик.
7
Кангкия (Kangkia, K‘aηkia
康居
, замонавийўқилиши Kang-jü, рус адабиётида Кангюй, замонавий хитойча 
талаффузда Канжюй, К. Шониёзов асарларида Қангғар) – мил. ав. III асрдан мил. V асрнинг ўртасигача 
мавжуд бўлган давлатнинг номи. Айрим адабиётларда ушбу давлатнинг аҳолиси ҳам унинг номлари билан 
аталади. К.Шониёзовнинг тадқиқотларига кўра, шарқда Қангқа давлати ва Фарғона (Дай-юан, Даван), 
шимоли-шарқда Асуэн (Уйсун, Усун) давлатлари, шимоли-ғарбда Сарисударё, ғарбда Сирдарёнинг қуйи 

---

286 
[Чжанг Чянни] Улуғ-Рузиега
1
кузатиб қўйди. 
Улуғ-Рузие ҳукмдори (ванг) ҳунлар (ху 
胡
) томонидан ўлдирилгандан 
сўнг, унинг ўрнига ўғли
2
ҳукмдор этиб тайинланган. [Шундан кейин] у Бақтрия 
(Дашя 
大夏
)
3
фуқаролигига ўтиб, [ушбу мамлакат ҳудудида] жойлашган экан
4
. 
қисми билан чегарадош бўлган. Хитой манбаларидаги маълумотларни таҳлил қилиш натижасида маълум 
бўлдики, Кангкия давлатининг ҳудуди Фарғона давлатининг жанубидан, яъни ҳозирги Ўзбекистоннинг 
Самарқанд, Бухоро, Шахрисабз, Каттақўрғон ва Урганч атрофларидан то Амударёга қадар чўзилган. Унинг 
жанубида Улуғ-Рузие (Дай-рузие, Да-юэчжи) давлати жойлашган. Шунинг учун мил. ав. II асрда Хитой 
элчиси Чжан Чян аввалига Фарғонага келиб, маҳаллий ҳукмдорлар ёрдамида Кангкия давлати орқали Улуғ-
Рузие давлатига борган. Ушбу давлат ҳақидаги тадқиқотларимиз бир қатор илмий мақолаларда ўз аксини 
топган (Ходжаев. Қанғ давлати. Б. 600; Ходжаев, Ходжаев. Сведения. Б. 135-140; Ходжаев. Сведения 
китайских источников о южных границах. Б. 67-75;Ходжаев.Сведения китайских источников о государстве. 
Б. 96-108).
1
Улуғ-Рузие (хитойча матнда Да-юэчжи (
大月氏
), қадимги ўқилишда Дай-рузие, Дай-рутзие, Дай-рукзие, 
рус адабиётида Даюэцзи) хитой манбаларида этноним ва топоним сифатида ишлатилади. Ушбу сўз хитой 
манбаларида мил. ав. II асрда пайдо бўлган. Этноним сифатида қадимги Рузие (Юэчжи) давлатида 
яшаганларнинг Амударё бўйларига кўчиб кетган қисмига, топоним сифатида эса уларнинг Амударёнинг 
жанубига кўчиб бориб ташкил қилган давлатига нисбатан ишлатилади. Айни замонда ХХРда уйғур тилига 
таржима қилинган матнларда Дай-рузие сўзини «Улуғ овчи» деб ишлатиш ҳоллари учраб турибди. Дай-
рузие давлатининг маркази Афғонистондаги Балх шаҳрининг шимолий томонида жойлашган Боло Ҳисор 
шаҳри ҳисобланган. 
2
Аслиятнинг шу жойида келтирилган ва Шюй Гуанг (
徐廣
) ёзган шарҳга кўра, ўлдирилган рузиеликлар 
ҳукмдори ўрнига унинг хотини тайинланган. “Ханшу”нинг Чжанг “Чян тазкираси” (Чжанг Чян чжуан) 
номли бобида келтирилган “Суоин” (
索
隐
) номли шарҳлар тўпламида ҳам рузиелар тахтига ҳунлар 
томонидан ўлдирилган ҳукмдорнинг хотини ўтиргани ёзилган. Биз ишлатаётган «24 тарих»нинг иккинчи 
жилди – «Ханшу»нинг Чжанг Чян тазкирасини ўқиб кўрганимизда, ушбу маълумотни учратдик. Чунончи, 
бу манбада “ҳунлар улуғ-рузиелар ҳукмдорини қатл этиб, унинг рафиқасини ҳукмдор қилиб тайинлади” 
(
大月氏王已爲胡所殺立其夫人爲王
), деб ёзилган(Ханшу. Б. 1357(749)/1б/). Аммо бу маълумотни хато деб 
бўлмайди. Чунки рузиелар ҳукмдорининг ўлдирилиши ва унинг ўрнига рафиқасининг тахтга ўтқазилиши 
мил. ав. 176 йилдан олдин содир бўлган. Бақтриянинг рузиелар томонидан забт этилиши эса мил. ав. 130 
йилга тўғри келади. Бу оралиқдаги 50 йилдан ортиқ давр ичида рузиеларга етакчилик қилган она қариб, 
унинг ўрнини ўғли эгаллаган бўлиши керак. Шу боис, аслият матнида рузиеларга ҳунлар томонидан 
ўлдирилган ҳукмдорнинг ўғли етакчилик қилганлигининг баён этилиши ҳақиқатдан узоқ эмас. 
3
Дайғиа (Daiγia, D a iγi a, D a iγa, замонавийўқилиши Дашя, русча транскрипцияда Дася
大夏
) Н.Я.Бичурин 
асарларида Дахя ёзилган ва у Тухуло (Тухоло), Юнон-Бақтрия (Греко-Бактрия) билан идентификация 
этилади. «История государственности Узбекистана» номли йирик асарда Дайғиа (Дашя) топоними 
Н.Я.Бичурин таклиф этган “Дахя” шаклида ёзилган(қар.: История государственности. Б. 173, 211-213 ва 
бошқ). Топонимнинг бундай ёзилиши замонавий ўқилишга ҳам, қадимий ўқилишига ҳам тўғри келмайди. 
Хитойнинг «Шинжянг лиши цидян» номли луғатида ёзилишича, Дашя давлат номи бўлиб, у Бақтрия ёки 
Тухористон атамаларининг оҳанг таржимасидан иборатдир (Шинжянг лиши цидян. Б. 17). Аммо талаффуз 
жиҳатдан олганда, Дашя, Дайғиа бу икки топонимнинг ўқилишига яқин келмайди. Шу сабабли, гарчи 
ҳудудий жиҳатдан бу топонимлар бир заминнинг турли номлари бўлса-да, хитой манбаларида бу мамлакат 
нима учун Дайғиа (Дашя) деб номланган, деган савол очиқ қолмоқда. “Дай” (да) иероглифининг луғавий 
маъноси “улуғ”, “катта”, иккинчи “шя” (ся) иероглифининг маъноси эса “ёз”, “буюк”, “катта иморат” 
маъноларини англатади. Кўп қаватли катта иморатни Дашя (айрим хитой шеваларида Даша) деб аташ одати 
ҳозирги замон хитой тилида ҳам мавжуд. Шундан келиб чиқиб, эҳтимол, Бақтрия сўзи ҳам шундай маънога 
эгадир, деган фикрга келиш мумкин. Лекин хитой адабиётида бошқа бир қизиқарли маълумот ҳам 
келтирилади. Чунончи, «Гудай Шинжянг шиши цзи» (Шинжянгнинг қадимги тарихида ўтган воқеалар 
хотираси) номли асарда зикр этилишича, мил. ав. III асрда Шарқий Туркистоннинг Керия (Чемо) ва Хўтан 
вилоятларида яшаган ва дайғиа деб номланган халқ Бактрияга кўчиб борган (Гудай Синьцзян шиши цзи. Б. 
3). Мазкур маълумотга асосланганда, хитой манбаларидаги Дашя топоними айнан шу халқ номидан келиб 
чиққан бўлиши мумкин. Дайғиа (дашя) этноними маҳаллий халқ тилида дайш, дайс, дағ, даға деб талаффуз 
этилганлиги эҳтимолдан холи эмас.
4
Аслият матнининг шу жойида ёзиб қўйилган шарҳларга кўра, “жойлашиш” (жюй 
居
) сўзини Бақтрия 
(Дашя)ни ўзига бўйсиндириб, унга ҳукмдорлик қилаётган экан, деб тушуниш лозим. Дашя Амударъя (Kiwa-
çwәi, замонавийўқилиши Gui-shui 
嬀水
) жанубида жойлашган, деб ёзилган.

---

287 
[Бақтриянинг ерлари] серҳосил, ўғирлик кам учрайди, [халқ] ҳаёти тинч. Бунинг 
устига [ушбу мамлакат] Хан [давлатидан] узоқда эканлиги сабабли [рузиеликлар 
ҳукмдори] ҳунлардан (ху 
胡
) ўч олиш ниятидан қайтган экан. [Чжанг] Чян Рузие 
(
月氏
)дан
1
чиқиб /1137(113)/2б/, Бақтрия (Дашя)га борди. Аммо [бу ердаги] 
рузиелардан жавоб ёрлиғини ололмади. [Чжанг Чян бу мамлакатда] бир йилдан 
ортиқ туриб, Жанубий тоғ (Наншан)
2
ва кианглар (чянг
羌
)
3
[юрти] орқали юриб, 
ватанига қайтмоқчи бўлди. [Лекин] яна ҳунларнинг қўлига тушиб қолди. Бир 
йилдан ошиқроқ тутқинликда турганидан сўнг, тангриқут (танйи) вафот қилди. 
[Шунда] шарқий вилоят
4
ҳокими Кўклие
5
валиаҳдга қарши уруш қилиб, тахтни 
эгаллаб олди. Давлат ичида тўполон бошланди. [Фурсатдан фойдаланиб Чжанг] 
Чян ҳунлардан (ху 
胡
)бўлган хотини ва Тангйифу билан бирга Хан 
[мамлакати]га қочиб келди. Хан [император У-ди] Чжанг Чянга тайчжунг дафу 
(
太中大夫
)
6
, Тангйифуга эса шижюн (
使君
– элчи ёрдамчиси)
7
лавозимини 
инъом этди. 
Чжанг Чян қайсар, [лекин] кенг кўнгилли ва одамларга ишонувчан, 
ёввойиларни ҳурмат қиладиган инсон эди. Тангйифу ҳунлардан бўлиб, у ўқ-ёй 
отишга моҳир, зарур бўлганда овчилик қилиб, ҳайвонлар ушлаб, овқат 
тайёрлашни билар эди.
/1137(113)/3а / [Чжанг] Чян йўлга отланганда ёнида юздан ортиқ одам бор 
эди. 13 йилдан кейин иккитагина киши билан [ватанига] қайтиб келди. 
[Чжанг] Чян шахсан ўзи Буюк Фарғона (Дай-юан), Улуғ-Рузие (Дай-рузие, 
Да-юэчжи), Бақтрия (Дайғеа, Дашя), Кангкия (Канжюй – Қангқия, Қангха) 
каби давлатларни зиёрат қилган. Қолган атрофдаги 5-6 давлатнинг аҳволини 
1
Аслиятнинг ушбу жойида Рузие мамлакат номи, яъни рузиелар юрти маъносида ишлатилганлиги 
таъкидланган.
2
Наншан (
南山
) сўзи “Жанубий тоғ” маъносини англатади. Матнда келтирилган шарҳга кўра, ушбу тоғ 
Жинг (
京
) вилоятининг жанубида жойлашган. Шарқда у Хуашан (
华
山
) тоғига бориб тақалади.
3
Хитой манбаларида “чянг” (“цянг”, қадимги ўқилиши “кианг”) деб ўқилган иероглиф бундан 4 минг йил 
аввалги тош ва суякларга ёзиб қолдирилган битикларда учрайди. Шу даврда хитойлар ўзларидан ғарб 
томонда яшаган барча халқларни “цянг” деб аташган. Хитойнинг тарихий энциклопедиясида «Чянглар 
қадимги рунгларнинг бир қисмидир», деб ёзилган (Чжунггуо дабайкэ. Б. 499). Ушбу энциклопедияда 
ёзилишича, мил. ав. 206 - мил. 8-йилларда мавжуд бўлган Ғарбий Хан (Шихан) ёки аввалги Хан (Цянхан) 
даврида чянглар ҳунларга итоат қилган. «Пэнсу тунгйи» («Умумий қоидалар ва урф-одатлар») номли асарда 
«кианглар (чянглар) рунглар орасидаги камбағаллардан иборат эди, улар қўй боқиш билан шуғулланганлиги 
учун шу ном билан аталган. Кянг қўй атамасидан келиб чиққан», деб зикр этилган.«Шуовэн» («Сўзларнинг 
изоҳлари» 
说文
) номли иккинчи асарда кўрсатилишича эса, кянг иероглифи янг (
羊
, 
), яъни қўй сўзидан 
келиб чиққан. Тўрт минг йил олдинги даврга оид тош ва суякдаги битикларда киянглар (чянглар) Хуанхэ 
дарёсининг юқори оқими бўйларида ва унинг ғарб томонидаги жойларда яшаганлиги кўрсатилган. 
Кейинчалик улар тиуккянг (дичянг 
氐羌
) деб номланган. Улар асосан чорвачилик билан шуғулланганлар 
(Цихай. Б. 123, 391).
4
Матнда «сўл қўл ҳокими» («зуованг») деб берилган. Қадимда хитойлар шарқни зуо (
左
сўл), ғарбни ю (
右
), 
деб атаганлар. Шу боис «сўл қўл ҳокими» деган сўзни “шарқий вилоят ҳокими” деб таржима қилиш тўғри 
бўлади.
5
Кўклие (Kok-lie, Kuk-liei;замонавийўқилиши Гули). 
6
Тайчжунг дафу (
太中大夫
) – мил. ав. III асрда, яъни Чин (қадимий ўқилиши Дзиен) сулоласи даврида 
таъсис этилган ва Хан сулоласи даврида қўлланилган ҳарбий аҳамиятга эга бўлмаган сарой маслаҳатчилари 
лавозимининг номи (Чжунггуо лидай. Б. 152). Уйғурча таржималарда “кенгаш беги” деб берилган.
7
Шижюн (
使君
) – Хитой хоқони буйруғи билан элчилик вазифасини бажарганларга берилган фахрий унвон 
(Чжунггуо лидай. Б. 625). Уйғурча таржималарда “ғуломбек” деб берилган (Тарихий хотиралар. Б. 519).

---

288 
сўраб билиб олган. Қўлга киритган барча маълумотларни Тангри-ўғли 
(Тянзи)га сўзлаб берган. Унинг сўзига қараганда, Буюк Фарғона (Дай-юан) 
ҳунларнинг жануби-ғарбида ёки Хан [мамлакатининг] роппа-роса ғарбида ва 
ундан 10 минг ли (5760 км) йироқда жойлашган. Улар [фарғоналиклар] 
деҳқончилик билан шуғулланишади, шоли ва буғдой экишади, узумдан 
шароб тайёрлашади. [Уларда] баданидан қонсимон тер чиқадаган зотли 
отлари кўп экан. Аслида ушбу отлар Тангри отларидан тарқалган экан.
[Буюк-Фарғонада] деворлар билан ўралган шаҳарлар ва ҳужралардан 
ташкил топган иморатлар мавжуд. Унинг [Буюк Фарғонанинг] ҳудудида 70 
дан ортиқ катта-кичик шаҳар ва қишлоқлар жойлашган. Шаҳар аҳолиси бир 
неча юз мингдан ошади, лашкарлари ўқ-ёй, найза, қалқон билан қуролланган 
чавандозлардан иборат. Унинг [Буюк Фарғона (Дай-юан)нинг] шимолида 
Кангкия, ғарбида Улуғ-Рузие, жануби-ғарбида Бақтрия (Дашя), шимоли-
шарқида Асуэн (Asuәn 
烏
孙
,)
1
, шарқида Дандон (
扞
冞
), Хўтан (Юйтян
于
阗
) 
жойлашган. /1137(113)/3б/ Хўтан (Юйтян)нинг ғарбидаги дарёлар ғарбга 
қараб оқиб, Ғарбий денгизга (Шихай)
2
, шарқдаги дарёлар шарққа оқиб, 
Шўркўлга (Лобнорга) қуйилар экан. Шўркўлнинг суви ер остидан оқар экан. 
Унинг [Шўркўлнинг] жанубида дарёнинг бошланиши бўлиб чиқар экан
3
. У 
ерда қоштоши (нефрит)
4
кўп экан. Крурон (Лоулан)
5
, Гуши шаҳарларида 
шаҳар деворлари бор, улар Шўркўлга қараб туради. Шўркўл Чангандан 5 
минг ли (2880 км) нарида жойлашган. 
Ҳунларнинг ўнг томони Шўркўлга бориб тақалади, шарқ томони 
Лунгшидан ўтадиган /1138(1138)/4а/ Буюк хитой деворига
6
етиб боради, 
1
Асуэн (Asuәn, Usuәn деб ҳам талаффуз этилган, замонавийўқилиши Усун, русча транскрипцияда Усунь) – 
мамлакат ва халқ номи сифатида ишлатилган. Адабиётларда ушбу атаманинг Уйсун, Уйшун деб ёзилиши 
учраб туради. 
2
Шихай (
西海
) – Орол денгизи кўзда тутилган.
3
Ушбу жумла аслиятда “Яньцзе циньсин дися ци нань цзе хэюань чуянь” (
鹽澤潜行地下其南
则
河源出焉
), 
деб ёзилган. Кўриниб турибдики, бу маълумотдаги дарё қайси дарё эканлиги аниқ кўрсатилмаган. Шу боис 
олимлар орасида бу дарё ҳақида турли фикрлар пайдо бўлган. Маълумотнинг мазмуни уйғурчага 
“Лобнорнинг суви ер тагида яширин оқар экан. Яширин оқимнинг охири Хуангхэ дарёсининг бошланиши 
экан”, деб таржима қилинган (Тарихий хотиралар. Б. 490). Н.Я.Бичуриннинг таржимасида бу маълумот 
“Соляное озеро пробирается под землю, и на юге производит истоки Желтой реки”, деб ёзилган (Бичурин. 
Алмата нашри. 2-жилд.Б. 154). Ҳар икки таржимада “дарё” сўзи Хуангхэ (Сариқ дарё) билан таққосланган. 
Аммо асл матннинг шу маълумотга берилган шарҳида ушбу дарё Хуангхэ дарёси эканлиги айтилмаган. 
Аксинча, Лобнор кўлига қуйиладиган дарёнинг иккита бошланиш қисми мавжудлиги, буларнинг бири 
Помирдан, иккинчиси Кўинлун (Кунлун) ва Юйтяндан бошланганлиги айтилган. Мантиқан олиб қараганда 
ҳам, шарқ томондаги Лобнор кўлига қуйиладиган дарёнинг бошланиш жойи билан Хуангхэ дарёсининг 
бошланиш жойи оралиғида тоғлардан иборат бўлган ниҳоят катта масофа мавжуд. Шунинг учун бу 
маълумотдаги дарёни Хуангхэ дарёсига таққослаб бўлмайди. Уни Торим дарёсининг шарқий қисми деб 
тушуниш ҳақиқатга тўғри келади.
4
Қоштоши (нефрит) хитойча юйши (yushi
玉石
) деб ўқилади. Қадим замонда хитойлар ушбу тошни бойлик 
мезони, хосиятли тош деб билишган. Шу боис Хитойда уни кўп миқдорда импорт қилишган, ундан идиш-
товоқлар, зеб-зийнат буюмларини ясаш кенг тарқалган.
5
Крурон (Кророн, Крурайн) милоддан анча вақт олдин Буюк ипак йўлида мавжуд бўлган давлатларнинг 
бири. Хитой манбаларида "Лоулан-гуо" деб ёзилади. Ушбу давлат Шарқий Туркистоннинг шарқий 
томонидаги Лобнор кўли бўйи ва унинг жанубий томонига тўғри келади. Қадим замонларда у ердан ўтган 
савдо йўли серқатнов бўлган. Мавжуд маълумотларга кўра, мазкур давлатнинг маркази Крурон шаҳри 
ҳисобланган. Аммо бошқа фикрлар ҳам йўқ эмас (Ходжаев. Буюк ипак йўли. Б. 114-119).
6
Буюк Хитой девори аслиятда “Чангчэнг” (
長城
, 
长
城
), яъни “Узун девор” деб номланган.

---

289 
жанубий томони чянглар [юрти] билан туташган. [Шунинг учун] улар Хан 
[давлатидан ғарб томонга борадиган] йўлни тўсиб туради. 
Асуэн (Усун) Буюк Фарғонанинг шимоли-шарқида тахминан 2000 ли 
(1076 км) нарида жойлашган чорва билан шуғулланувчи давлатдир
1
. [Асуэн 
одамларининг] урф-одатлари ҳунларникидан фарқ қилмайди. [Ушбу 
давлатнинг] бир неча ўн минг ўқ-ёй отувчилари бор, [улар] жанговар, кўпдан 
бери ҳунлар итоатида бўлган, кучайганидан кейин ҳам уларга [ҳунларга] тобе 
бўлиб, [Хан] саройи билан алоқа қилмаган. 
Кангкия Буюк Фарғонанинг шимоли-ғарбида 2000 ли (1076 км) нарида 
жойлашган кўчманчилар давлатдир. [Бу давлат аҳолисининг] урф-одатлари 
рузиеликларга (юэчжиликларга) жуда ўхшайди. 80-90 мингга яқин ўқ-ёй 
отувчилари бўлиб, у Буюк Фарғонага қўшни давлат ҳисобланади. [Лекин 
ушбу] давлат кучсиз бўлганлиги туфайли жанубда Рузие, шарқда Ҳун 
[давлатлари] таъсири остида туради. 
Йамтсат (yam-tsat, yem-tsat Янцай 
奄蔡
)
2
Кангкия давлатининг 
шимоли-ғарбидан 2000 ли келадиган кўчманчи, чорвачи эл, урф-одатлари 
асосан кангқияликларникига ўхшайди, 100 мингдан ортиқ ўқ-ёй отувчилари 
бор, ери қояли қирғоғи бўлмаган катта денгиз бўйида жойлашган. [Ушбу 
денгиз] Шимолий денгиз (Бэйхай) деб аталади
3
. 
/1138(1138)/4б/ Улуғ-Рузие (Дай-рузие)
4
Фарғонанинг ғарбидан икки-уч 
минг 
ли
келадиган ва Амударёнинг (Kiwa-shiwei 
嬀水
, Вэйшуй) шимолида 
1
Аслиятда Асуэн (Усун) давлати “шинггуо” (
行国
) ўқиладиган иероглифлар билан ифодаланган. Одатда 
ушбу сўздаги “шинг” иероглифи “юриш” маъносида ишлатилади. Шунга асосан тарихчилар мазкур сўзни 
кўчманчи давлат деб тушунишган. Бу ҳар доим ҳам тўғри бўлавермайди. Чунки ушбу иероглиф “ханг”, 
“хэнг” деб ҳам ўқилади ва “касб”, “ҳунар”, “машғулот” маъносини ҳам англатади (Ханюй дазидян. 2-жилд. 
Б. 811-813). Рузие, Асуэн (Усун) давлатларида аҳоли маълум бир ҳудудда ҳаракат қилган ва маҳаллий 
шароитга мослашган ҳолда чорва билан шуғулланган. Улар ёзда молларини ўз ҳудуди доирасидаги 
яйловларда боққан. Яйловлар эса қабилалар, уруғлар ва оилалар ўртасида бўлинган. Рузие ва Асуэн 
давлатлари ҳудудида шаҳарлар мавжуд бўлган. Шуларга кўра, мазкур мамлакатларни чорва билан 
шуғулланувчи ёки чорвачи давлат деб тушуниш тўғри бўлади. “Цихай” номли энциклопедик луғатда ҳам 
“шинггуо (
行国
) чорва билан шуғулланувчи давлат демакдир”, деб таърифланган (Цихай. Б. 796).
2
Йамтсат ёки Йемцат (yam-tsat, yem-tsat, рус тилидаги адабиётларда Яньцай) – давлат номи. Қадим замонда 
Кангкия давлатига итоат қилган. ХХРда уйғур тилида нашр этилган китобларда ушбу атама асоси 
кўрсатилмаган ҳолда Аурсу, Аурси деб ёзилган. Асл матнда ушбу атамага берилган изоҳда Янцай japsu, 
dzapsu, hesu, kieisu (
闔蘇
замонавийўқилиши hesu) деб ҳам номланганлиги ёзилган. Шунинг учун бизнинг 
таржималаримизда Янцай топонимининг қадимги талаффузи ишлатилди.
3
Бу жойда Шимолий денгиз (Бэйхай
北海
) Каспий денгизига тўғри келади. Н.Я. Бичурин ҳам шундай 
фикрни айтган (Бичурин. 2-жилд. Б. 150).
4
Матннинг шу жойида “Дай-рузие” сўзига Танг даври (618-907)да ҳаёт кечирган ва «Шижи»га изоҳлар 
ёзган тарихчи Чжанг Шоужиенинг (яшаган йиллари номаълум) шарҳи берилган. Унда «Ванчжэн нанчжоу» 
(«Жанубий ўлкаларда содир бўлган воқеалар»
萬震南州志
) номли асарга ишора қилинган ҳолда қуйидаги 
маълумотлар келтирилган: «Дай-рузие давлати Ҳиндистоннинг (Тянлан) шимолида, 7 минг 
ли
нарида 
жойлашган бўлиб, унинг ерлари баландлик, ҳавоси қуруқдир. Давлатнинг ҳукмдорини Тангри-ўғли деб 
аташади. Бу мамлакатда от миниб юрувчилар сони бир неча ўн минг кишидан ортиқ. Шаҳар деворлари ва 
саройлар Рим (Дацин, қадимги ўқилиши Дайдзин, Улуғ Чин) давлатидагиларга ўхшайди. Одамларининг 
танасининг ранги қизғиш-оқ, отда юриб, камон отишни яхши билишади. Аммо у ерда ўсадиган ўсимликлар 
ва топилган қимматбаҳо буюмлар Ҳиндистонникидан ҳам яхши. «Канг Чин гуо жуан» («Канг ва Чин 
давлатлари тазкираси») номли асарда баён айтилишича, Осмон тагида уч мамлакат мавжуд бўлса, улардан 
бириХитой (Чжунггуо) – одам кўплиги билан, иккинчиси Буюк Чин (Дацин) – қимматбаҳо буюмлари билан, 
учинчиси Рузие – отлари билан машҳурдир».

---

290 
жойлашган бўлиб, унинг жанубида Бақтрия (Дашя), ғарбида Анcиек 
(Ansiәk
安息
)
1
, шимолида Кангкия давлати мавжуд. У [Улуғ-Рузие] 
чорвачилик билан шуғулланувчи давлат бўлганлиги учун [унинг фуқаролари] 
сув ва ўт-ўлан мўл жойга кўчиб юришади. Урф-одатлари ҳунлардан фарқ 
қилмайди. Бир-икки юз минг ўқ-ёй отувчилари бор. Қадим замонда қудратли 
бўлиб, ҳунларни менсимас эди. Маодун тахтга ўтирганидан сўнг [ҳунлар] 
Юэчжига ҳужум қилди, [унинг устидан] ғалаба қилди. Лаошанг тангриқут 
эса Юэчжи ҳукмдорини ўлдириб, унинг бош суягидан ичимлик ичадиган 
идиш қилиб олди. Аслида юэчжиликлар Дунхуанг билан Чилян тоғлари
2
оралиғида яшаган
3
. Ҳунлардан мағлубиятга учрагандан сўнг, узоққа кетган. 
Фарғона давлати (Юан)дан ўтгандан кейин, Бақтрия (Дашя)га ҳужум қилиб, 
[у ерни] эгаллаб олган. Маълум вақт ўтгач, Амударёнинг шимолида ҳукмдор 
саройи барпо этган. Уларнинг [рузиеликларнинг] узоққа кетолмай қолган 
озроқ қисми Наншанда (Жанубий тоғда)
4
қолиб жон сақлаган. Кианглар 
(чянг) /1138(1138)/5а/буларни Кичик рузие (Шяо-рузие 
小月氏
) деб аташган. 
Ансиек (Анши) Улуғ-Рузиенинг жануби-ғарбида тахминан бир неча 
минг
ли
нарида жойлашган. Ундаги халқ ўтроқлашган бўлиб, шоли, буғдой 
экади, узумдан шароб тайёрлайди, шаҳар ва шаҳарчалалари (
城邑
) Фарғона 
[шаҳарлари]га ўхшайди. Унинг ҳудудида катта-кичик бўлган бир неча юз 
шаҳар мавжуд. Ер майдони бир неча минг квадрат 
ли 
бўлиб, ғарбий 
давлатлар 
орасида 
энг 
каттаси 
ҳисобланади. 
Амударёга 
(Кивашивей,Вэйшуй
嬀水
) 
тақалиб 
туради, 
бозорларида 
одамлар 
савдолашади, [савдогарлар] атрофдаги давлатларга ёки бир неча минг 
ли
йироқдаги жойларга арава ёки кемаларда боришади. Бу давлатда 
ҳукмдорларнинг бош сурати туширилган кумуш танга ишлатилади. Ҳукмдор 
оламдан ўтса, янги ҳукмдорнинг бош сурати туширилган янги танга зарб 
эттирилади. Териларга қатор қилиб ёзилган ёзувлар билан китоблар 
1
Анcиек (Ansiәk, Ansiak
安息
замонавийўқилиши Анши) – давлат номи бўлиб, у уйғурча таржималарда 
“Аршак” деб ёзилган. Хитой олимларининг ёзишича, Анcиек (Анши) Arsakiden топонимининг хитойча 
транскрипцияси (Шиюй диминг каолу. Б. 69).
2
Ушбу матннинг уйғурча таржимасида Чилян тоғи Тянь-Шан (Тангритоғ) тоғи, деб кўрсатилган. Хитойча 
энциклопедик луғатларда, жумладан, «Цихай»да Чилян тоғи Хэси йўлагининг жанубида ёки Чингхай 
ўлкасинингшимоли-шарқида жойлашган тоғ, у Наншан (Жанубий тоғ) деб ҳам аталади, дейилган (Цихай. Б. 
1577). Ҳозирги Урумчи шаҳрига яқин жойда ҳам Наншан деб номланган тоғ мавжуд бўлиб, у Тангритоғнинг 
ўрта қисми ҳисобланади. Қолаверса, Тангритоғни қадимда хитойлар Цилян-шан деб аташган. Бу эса Тян-
шан топонимининг қадимги талаффузидир. Қадимда хитойлар ҳозирги Ганьсу ўлкаси жанубидаги Цилян-
шан билан Тян-шанни бир тоғ тизими деб билишган. Кейинчалик ушбу тоғ тизимининг шарқий томони 
Цилян-шан, ғарбий томони Тян-шан деб аталадиган бўлган. Шунинг учун мазкур матндаги Цилян-шанни 
Тангритоғ деб билмоқ ҳақиқатга яқин бўлади.
3
Матннинг ушбу жойида келтирилган шарҳда шундай ёзилган: «Дастлаб юэчжиликлар Дунхуангнинг 
шарқий томонида ва Чилян тоғининг ғарбида яшаган. Дунхуанг ҳозир Шачжоу (Қумли вилоят маъносини 
англатади) деб аталади, Чилян тоғи Ганчжоунинг жануби-ғарбида жойлашган». Ушбу шарҳдаги Ганчжоу 
ҳозирги Гансу ўлкасидаги Чжангйе вилоятига тўғри келади.Бизнинг тадқиқотларимизда “Дунхуанг” ва 
“Чилян” тоғлари Тангритоғнинг (Тянь-шан) Шарқий Туркистон қисмида жойлашганлиги таъкидлаб ўтилган 
(Ходжаев. Из истории. Б. 95-153).
4
Наншан (
南山
, Жанубий тоғ) топоними ҳақида юқорида сўз юритилди. Аммо бу ердаги жанубий тоғ 
ҳозирги Урумчи шаҳри яқинидаги Наншан бўлиши керак.

---

291 
битилади. 
/1138(1138)/5б/Уларнинг 
ғарбидаТазик(Тяочжи
1
), 
шимолидаЙамтсат (Янцай) ва Рим (Лисюан
2
) жойлашган.