Тузилиш ва ўтказиш. Ишбилармон ўйинда фаолият доимо муаммолар таҳлили, альтернативаларни ўйлаб топиш/таққослаш ва ечимларни қабул қилиш билан характерланади. Бунга мувофиқ муаммони ечишда ечимни қабул қилишнинг алоҳида асосий жараёнларигача ва шу орқали фаолиятнинг муҳим маълумотларгача, структуралар ва ҳаракатларигача соддалаштириш мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун бир гуруҳ ичида ёки можаро қилувчи томонлар орасида ечимларни қабул қилувчи ёки можаро чегарасидан чиқувчи ечимларни қабул қилишни талаб қилувчи муаммоли топшириқлар энг қулай ҳисобланади. Гуруҳга керакли маълумотларни бериш учун ишбилармон ўйинда камида 20 та иштирокчи қатнашиши керак. Ўйин гуруҳларини танлаш жуда муҳимдир, шунинг учун уни пухталик билан ўйлаб чиқиш зарурдир. Гуруҳлар ўз ўзлаштириши даражаси бўйича аралаш бўлиши керак. Ўқитувчи рол бажармайдиган «асосий гуруҳлар» масалан, модераторлар ва бошқа компетентли талабалар томонидан бажарилиши керак. Ўйин раҳбари иштирокчиларга ҳаракат эркинлигини беради, у «айланма» ўқув йўллари билан боришга ва хатоликлар қилишга йўл қўяди. Унинг асосий вазифаси ўйиннинг алоҳида қисмларини олиб бориш ва керакли материал билан таъминлашдир. У гуруҳ қарорига таъсир кўрсата олмайди, аммо ишга янги қўшимча ахборотни, материаллар ва таклифларни киритиши мумкин. Шу билан бирга у ўйинда иштирок этмайдиган гуруҳларни таништиради, вақтга қарайди ва ҳақиқатга яқинликни таъминлайди. Бундан ташқари, у ўйин қоидалари бузилганда ва ечимсиз можаролар вужудга келганда ҳакам бўлади. Талабалар ишбилармон ўйин учун зарурий билимларни ёки ўйиндан олдин машғулотларда ёки ўйин давомида олишади. Охиргиси билимларни бериш қисмини киритишни талаб этади.
Ўқув дастурининг бирон бўлимида иккиламчи қўлланилишда ишбилармон ўйин олдинги ишланган билимларнинг фаолиятли йўналтирилган қўлланилишига хизмат қилиши мумкин. Ишбилармон ўйин хона ва вақтга нисбатан катта талабларга эга бўлиб, кўпинча уларни кунлик мактаб ҳаётида бажариши мушкул бўлади. Буни айниқса техник соҳада ишбилармон ўйинларда инобатга олиш лозим.
Ўйин бориши.Ишбилармон ўйини етти босқичга ажратилади:
Ўйинга кириш;
Информацион фаза ва ўқиш фазаси;
Фикрларни шакллантириш ва стратегияни режалаштириш;
Гуруҳлар орасида ҳамкорлик;
Тақдимот тайёрлаш;
Тақдимот ўтказиш;
Ўйинни баҳолаш.
Ўйин киришдан бошланади (1), бу ерда ишбилармон ўйиннинг ўзи, материаллар ва роллар билан таништирилади. Тушуниш билан боғлиқ саволлар тушунтирилади ва ишчи гуруҳлар тузилади. Ўйин раҳбари бунда муаммо/можарони тушунтиради ва материалларни тарқатади. Информацион фаза ва ўқиш фазасида (2) гуруҳлар тузилади, ишчи карточкалар тарқатилади (ҳар бир гуруҳ иштирокчи учун бир хил) ва ролли карточкалар тарқатилади. Информацион материал ишлаб чиқилади ва тушуниш билан боғлиқ саволларга жавоб берилади. Сўнгра, фикрларни шакллантириш ва стратегияларни режалаштириш фазасида (3) гуруҳлар ичида ахборот тизимлаштирилади ва бошланғич вазият таҳлил қилинади. Бунда имкон борича ижодий ғоялар ва стратегиялар ишлаб чиқилади, бу ишланмалардан келиб чиққан ҳаракат ва ечимлар танлови кўриб чиқилади ва муҳокама қилинади. Кейин натижалар ҳужжатлаштирилади ва кўриб чиқилади. Муҳим жиҳат – ёрдам фақат «алоҳида, мажбур бўлган вазиятларда» кўрсатилади. Гуруҳлар орасида ҳамкорлик (4) ўйиннинг энг интенсив фазаси ҳисобланади, бунда гуруҳлар бир-бирига нисбатан ҳаракат қилишади (хатлар ёзишади, факслар, электрон хатлар узатишади. Суҳбат ва музокаралар олиб боришади). Бу ерда воқеалар карточкалари ёрдамида ўйинга йўналтирилган импульслар ва ўзгартиришлар киритилиши мумкин. Ўйин раҳбари позицияси бунда тўлалигича пассив бўлади. пленум/конференцияни тайёрлаш фазасида (5) ўйиннингкульминацион пайти бошланади. Натижалар жамланади, ишланади ва гуруҳ ичида баҳоланади, тақдим этиладиган жараён муҳокама қилинади. Эҳтимолли далиллар, стратегиялар ва кириш сўзлари. Шунингдек гуруҳ маърузачиси аниқланади. Ўйин раҳбари қарама-қарши саволлар вужудга келишида гуруҳга маслаҳат беради. Кейин бевосита пленумни ўтказиш фазаси ўтказилади (6). Бу ерда ишбилармон ўйиннинг барча иштирокчилари тўпланиб ва ҳар бир гуруҳ натижалари йиғилади ва тақдимот этилади. Агар келишувга келинмаса, ёки очиқ саволлар қолса, талабалар бу саволларга ўйинни баҳолашда қайтишади. Энди ўқитувчи ўзига конференция раиси функциясини олади. Еттинчи фаза ўйинни баҳолашдир (7). Бу ерда фаннинг моҳияти умумлаштирилади ва таҳлил қилинади. Бунда ўйин натижалари таҳлил қилинади ва конструктив танқидланади. Кўрсатилган ўйин бориши типик идеал ҳисобланади ва вазиятга қараб ўзгариши мумкин. Яна бир муҳим жиҳат бўлиб талабалар томонидан олинган ролларнинг жиддий қабул қилиниши ва бажарилиши ҳисобланади.
Ўйин қоидалари турли ишбилармон ўйинларда ўзгариши мумкин. Қўйидаги вазиятлар ишбилармон ўйин муваффақиятли бориши учун асосий ҳисобланади: деструктив (бузувчилик) ҳаракатлари, ҳокимлик тарбия ва ишбилармон ўйинни аввалроқ тугатиши мумкин бўлган «нотўғри тушунилган» ҳаракатларни чеклаш керак. Умуман, ўйин қоидаларига информацион ва коммуникацион шакллар, гуруҳлар ва ўйинни бошқариш компетенцияси, шунингдек ўйиннинг техник жиҳатдан бориши ҳисобланади.
Мисол тариқасида «........... шаҳрида атроф-муҳит ифлосланиши» лойиҳаси танланди.
Мавзу: лойиҳа марказида шаҳар қоғоз фабрикаси ва чарм маҳсулотлари ишлаб чиқариш фабрикасидан чиқувчи заррали моддалар миқдорини атроф-муҳитга чиқишини камайтириш саволи туради. Улар аҳолига зарар келтиради ва шаҳарнинг иқлимига, хорижий туризмга зиён келтирмоқда. Иккала корхона шаҳарда асосий иш берувчилар ҳисобланиши туфайли, ишчи ўринларни ҳам ҳисобга олиш керак.
Гуруҳлар: Бу ўйин учун олтита гуруҳ мўлжалланган: қоғоз фабрикаси раҳбарияти, чарм ишлаб чиқариш фабрикаси раҳбарияти, ....... шаҳар маҳаллий кенгаши, ҳорижий туризмнинг маҳаллий уюшмаси, ҳаваскор балиқчилик клуби ва атроф-муҳитни асраш бошқармаси. Бунга яна одатда ўқитувчи томонидан амалга ошириладиган ўйинни бошқаришни киритиш керак.
Вақт ҳажми: муаллиф бутун ўйинга 6 академик соатни режалаштиради. Тайёргарлик фазаси ва музокаралар фазасига мос равишда икки соатдан вақт режалаштирилади. Қолган икки соат конференция фазасига ажратилган. Бу вақт чегараларига натижаларни баҳолаш/таҳлил қиритилмаган.
