Œзбекистон республикаси

49-
расм. Америкалик олимлар Хубберт ва Рабиларнинг тажриба ўтказилиш 
схемаси. 

Тажриба пайтида бетон блоклар ғовакли бетон устига, ғовакли бетон эса 
сув ўтказмайди (сингдирмайдиган) қутичага жойлаштирилган.Ушбу қутичага 
ортиқча (керагича) сув босими пайдо қилинади. 
Ушбу тажриба пайтида сув босими қиймати билан қатламлар орасидаги 
ишқаланиш кучи орасидаги боғлиқлик қонунияти ўрганилган. Тажрибада сув 
босими оширилиб бориб маълум бир қийматга етганда блоклар орасидаги 
ишқаланиш кучлари шунчалик минимал даражага камайганки, блокларни 
(уларнинг ҳар бирини вазни 252 кГ) қўлда силжитиш мумкин бўлган. 
Хубберт ва Раби томонидан сув босими қийматининг блоклардан қатламга 
тушадиган куч қийматига нисбатининг шундай миқдори ҳисоблаб топилдики, бу 
нисбатда блокларда силжиш содир бўлади. Аниқландики, ушбу нисбат 0,60 га 
тенг бўлганда қалинлиги 6км. ва узунлиги 37км. бўлган тоғ жинслари қатламлари 
плиталари горизонтал текисликда силжийди, 0,95 га тенг бўлган нисбатда эса 6 
км қалинликда ва узунлиги 222км.лик плиталарда силжиш содир бўлади. Ушбу 
тажриба орқали саёз фокусли кўпгина зилзилалар ўчоғида содир бўладиган 
жараёнлар механизми ва ер ости сувларининг зилзила содир бўлиш жараёнидги 
ўрни маълум бўлди. Ҳақиқатан ҳам гипоцентдаги силжиш деформацияланишни 
вужудга келтирувчи кучланиш қиймати ер ости сувлари босими қийматига 
боғлиқ бўлади. Босим қиймати қанчалик катта бўлса, силжиш текислигида 
ишқаланиш кучи шунчалик кичик бўлади ва сейсмик «синиқ»ни вужудга 
келтирувчи кучланиш қиймати ҳам бу ҳолда кичкина бўлади. Бирор жойда 
сейсмик-зўриқиш ортаётган ҳудудда ер ости сувларининг таъсирида зилзила 
содир бўлишининг «тезланиши» механизмини америкалик Хубберт ва Рабилар 
ана шундай тушунтирадилар. Зилзила тайёрланаётган ҳудудда муҳитнинг 

---

88 
сейсмик зўриқишининг турли босқичлари муҳитнинг ташкил қилган жинсларнинг 
мустахкамлиги ва уларнинг силжишга қаршилик кўрсатиш қобилияти сув 
буғлари босими қийматига боғлиқ ҳолда ўзгаради. Сув буғлари босимининг 
қиймати ортиши билан нафақат ёриқлар орқали ҳаракатланиш вужудга келади, 
балки бу ҳолат муҳитда ёриқлар пайдо бўлишига сабабчи бўлади.Айтилган ушбу 
гипотезанинг ҳаққонийлиги ҳаётда кўп ҳолларда ўз тасдиғини топди. 1977 йил 
май ойининг охири одатдагидан серёмғир бўлди. Бир неча кун тўхтовсиз жала 
қуйди. Водийдаги дарёларнинг ирмоқлари ва дарёларга тоғдан жуда катта 
миқдордаги сув оқими ёпирилди ва грунтларни ювиб, улар катта ҳажмдаги 
селларни вужудга келтирди. Ўш вилояти айниқса Қизил-кия шахарчаси селдан 
жуда катта зарар кўрди. 3 июнь (1977й) куни эрталаб соат 7
оо
-
да Қизил-киядан 
ғарбда Баткент-Хайдаркент туманида кучли зилзила содир бўлди, унинг 
эпицентрдаги интенсивлиги 7 балга етди.
Планетамизнинг жуда кўп сейсмик актив ҳудудларида кучли ёмғир ва сув 
тошқинларидан кейин зилзилалар содир бўлиши кузатилди. Бундай жараён 
Хиндистоннинг Шимолий-шарқида (М=7), Америкада Миссисипи дарёсининг 
ўрта оқимида (М=6), Японияда Хонсю оролида ва бошқа кўп ҳудудларда бу 
жараёнлар кузатилган. 50–расмда Украинадаги Карпат ҳудуди сейсмик 
активлигининг ер ости сувлари режимига боғлиқлиги графиги келтирилган. 
50