§2. 1. 3. Грунт шароити ва ер ости сувларининг сейсмик интенсивликка
таъсири.
Маълумки, зилзила пайтида сейсмик таъсир бино ва иншоотларга грунт
орқали узатилади. Шунинг учун, бино ва иншоотларнинг зилзила пайтидаги
сейсмик-зўриққан ҳолати даражасида грунт хусусиятлари (грунт шароити) муҳим
рол ўйнайди.
Бу ҳолни кўп йиллик илмий тадқиқотлар ва зилзилаларнинг оқибатларини
синчков кузатувлар тасдиқлайди(47-расм). Масалан, 1974 йил 7 декабрда
Японияда содир бўлган зилзилада бир хил эпицентрал масофада жойлашиб турли
грунт шароитларда бўлган ёғоч биноларда турлича, яъни, қуйидагича бузилиш
содир бўлган: намлиги юқори бўлган лой грунтларда 26,1 % қумсимон грунтларда
-
3, 5 % тошлоқ грунтларда - 0, 2 %
80
47 -
расм. Ёмон грунт шароитда биноларнинг шикастланиши
.
Грунт шароити сейсмик интенсивликка таъсирининг икки "сабаб"ини
келтириш мумкин.
Биринчиси, бино ва иншоотлар атрофидаги грунтларнинг динамик
характеристикаси бўлса, иккинчиси грунтларнинг бевосита юк кўтариш
қобилияти билан белгиланади. Маълумки, зилзила пайтида грунтларнинг
структураси маълум даражада бузилиши сабабли юк кўтариш қобилияти ҳам
пасаяди. Бундан ташқари тажрибадан маълумки (назарий жиҳатдан ҳам
исботланган) доимо ер сиртида сейсмик тебранма ҳаракат (сейсмик таъсир)
интенсивлиги катта бўлади. Кўп йиллик тажриба ва зилзила пайтидаги ёзувлар
шуни тасдиқлайдики, агар мустаҳкам грунт қатлами устида нисбатан юмшоқ
грунт қатлами жойлашган бўлса, бу ҳол ер сиртида тебраниш интенсивлигининг
ортишига олиб келади.
Машҳур сейсмолог олим С. В. Медведев грунтларни қуйидаги етти гуруҳга
бўлган.
5 –
жадвал
Грунтларнинг
гуруҳлари.
v
(к
м/сек)
ρ
ρ
∆J
фор
мула
бўй
ича
таж
риба
81
Гранитлар
Известняк,
Ярим тошлоқ (гипс
мергель)грунтлар
Йирик
блокли(шебень,
гравий) грунтлар
Қумлоқ грунтлар
Лойсимон
(лой
суглинок,
супесь
грунтлар
Тўшама грунтлар
5,
6
4,
5-2,5
3,
0-1,7
2,
1-0,9
1,
6-0,6
1,
5-0,6
0,
6-0,2
1,0
1,3
-3,2
2,3
-5,6
3,9
-11,5
5,2
-16,2
5,4
-16,2
20
2-60
0
0,2-
0,85
0,58
-1.2
1,1-
1,74
1,2-
2
1,2-
2
2,2-
3
0
0-1
1
1-2
1-2
1-2
2-3
Кўп зилзилалар оқибатини ўрганиш натижалари грунт категорияларига
боғлиқ ҳолда ер физикаси институти сейсмик шкаласига асосан интенсивлик
орттирмалари (∆J, балл) пайдо бўлишини кўрсатди. Эталон грунт сифатида
гранит олинган бўлиб, у грунтда ∆J=0.
Кўп йиллик илмий изланишлар ҳамда зилзилалар оқибатларини ўрганиш
натижасида проф. С. В. Медведев томонидан грунтлар бикрлиги (
ρν
) ва сейсмик
интенсивлик орттирмаси (∆J) орасида қуйидаги ифода таклиф қилинган.
[
]
)
lg(
)
lg(
67
,
1
0
0
n
n
v
v
J
ρ
ρ
−
=
∆
ёки
)
(
67
,
1
0
0
n
n
lg
J
ν
ρ
ν
ρ
=
∆
бу ерда U
0
ва U
n
-
сейсмик тўлқинларнинг эталон грунт (гранит) да ва
ўрганилаётган грунтда тарқалиш тезлиги,
ρ
0
ва
ρ
n
гранит ва ўрганилаётган грунт
зичлиги.
82
Бу сейсмик интенсивлик орттирмаси табиий намликдаги грунтларга тегишли
бўлиб, грунтлар намлигининг ортиб бориши, яъни, ер ости сувлари кўтарилиб
бориши ушбу кўрсаткичнинг ортишига олиб келади(47-расм). Зилзилалар
оқибатларини ўрганиш натижалари қуйидаги хулосага олиб келди:
1. Ер ости сувлари (жойлашиши) сатҳи 10 м ва ундан ортиқ бўлса, ер ости
сувларининг сейсмик интенсивликка таъсири бўлмайди.
2. Ер ости сувлари сатҳи 10 м дан камайса, сувларнинг сейсмик интенсивлик
орттирмасига таъсири сезила боради.
3. Супесь, суглинок, қумсимон ва галечник каби грунтларда ер ости сувлари
бевосита пойдевор таг юзаси жойлашиш чуқурлигида бўлса, сейсмик
интенсивлик орттирмаси бир баллга тенг бўлади.
4.Юқоридаги тип грунтларда ер ости сувлари сатҳи пойдевор жойлашиш
чуқурлигидан 4м пастда бўлса, сейсмик интенсивлик орттирмаси 0,5 балл бўлади.
Яъни, бу турдаги грунтларда ер ости сувлари сатҳи ўзгариши билан сейсмик
таъсир интенсивлиги орттирмаси орасидаги боғлиқлик қуйидаги жадвалда
келтирилганидек бўлади:
6 –
жадвал
Ер ости
сувлари сатҳи (м)
Сейсмик таъсир ин-
тенсивлиги орттирмаси, балл
0-1
4
10
1
0,5
0
Зилзила оқибатларини ўрганиш натижасида ер ости сувлари сатҳи ва сейсмик
таъсир интенсивлиги орттирмаси орасида қуйидаги боғлиқликнинг тўғрилигини
кўрсатди:
2
04
,
0
h
e
J
−
=
∆
Демак, сейсмик таъсир интенсивлигига грунт шароити ва ер ости сувлари
таъсирини қуйидагича ифодалаш мумкин:
7-
жадвал
Грунтлар
Балларда ифодаланувчи
сейсмик таъсир орттирмаси
Гранитлар
0
Оҳактош ва қумтош
0-1
Ярим тошлоқ грунтлар
1
83
Йирик
ўлчамли
чақиқ
грунтлар (шағал, тош грунт ва ш
к. )
1-2
Қумсимон грунтлар
1-2
Лойсимон грунтлар
1-2
Тўшама грунтлар
2-3
Do'stlaringiz bilan baham: |