Œзбекистон республикаси

51-
расм. Зилзила пайтида тарқалувчи бўйлама ва кўндаланг тўлқинлар. 
 
 
Юқорида келтирилганлар янада тушунарли бўлиши учун қуйидаги 
мисолни, яъни стерженга зарб таъсир қилдириш жараёнини кўриб чиқамиз. 
Стерженнинг чап томонига (қуйидаги чап томондаги расм) кескин зарб 
берилса, у ҳолда стержен бўйлаб сиқилиш тўлқини тарқалади. (52-расм). Элемент 
(стержен) зарралари тўлқин тарқалиши йўналишида олдин-орқага траектория 
бўйлаб ҳаракатланади. Шунинг учун ҳам бу тўлқин бўйлама тўлқин деб аталади. 
Стерженга юқоридан пастга зарб берилса, б-расмдагидек кўндаланг кесим 
вужудга келади. Бу шароитда стержен зарралари расмда стрелка билан 
кўрсатилган, яъни тўлқин тарқалиш йўналишига перпендикуляр бўлган 
траекторияда тебранма ҳаракат қилади. Зилзила пайтида ушбу турдаги иккита 
тўлқин вужудга келади.

---

92 
 
52-
расм. Сейсмик тўлқинлар тарқалишидан грунт
зарраларининг ҳаракат траекториялари.

---

93 
53-
расм. Зилзила пайтида тарқалувчи Лявэ (а), Рэлей (б) тўлқинлари.
Сирт (Рэлей) тўлқинлари таъсиридан грунт зарраларининг ҳаракат траекторияси 
(в, г, д).
а. Лявэ тўлқинлари.
б. Рэлей тўлқинлари.
в. грунт зарраларининг қаттиқ ярим фазовий муҳитдаги ҳаракат траекторияси; 
г. грунт зарраларининг ер сиртидаги реал ҳаракати; 
д. грунт зарралари ҳаракатининг кўндаланг қирқимдаги кўриниши.
 
Сирт тўлқинлари гурухига асосан Рэлей (R) ва Лявэ (L) тўлқинлари киради. 
Бу тўлқинлар инглиз олимлари Рэлей ва Лявэ номлари билан аталган. Бу иккала 
олим, ҳали ушбу сирт тўлқинларини сейсмограммаларда аниқлашдан олдин, 
уларнинг мавжудлигини математик нуқтаи назардан исботлаб берганлар.
Сирт тўлқинлари таъсиридан грунт зарралари тўлқин тарқалиши йўналишига 
перпендикуляр эллипс траекторияси бўйлаб ҳаракатланади. (53-расм).
P, S 
ва L тўлқинларининг эпицентр ва кузатув станцияси орасидаги масофа 
ва вақт орасидаги боғланиш графиги годограф деб аталади. Бу графикда ҳар бир 
тўлқиннинг пунктга етиб келган вақти характерли нуқталарда кўрсатилади. (54-
расм) 

---

94