Œзбекистон республикаси

 
 

---

250 
1-
ИЛОВА 
 
ЕРНИНГ ТАВСИФНОМАСИ 
 
Катталикларнинг номи 
СИ системасидаги 
киймати. 
Исми 
Ер, гео 
Ёши 
Тахминан 5000000000 
йиллар. 
Пайдо бўлган жойи 
қуёш системаси 
Жойлашиши 
Венера ва Марс орбиталари 
оралиғида учинчи орбита 
Тана шакли 
Геоид 
Геоид меридиан 
айланасининг узунлиги 
40008550 метр 
Қуёшгача бўлган масофа 
14600000 км 
Ўқи атрофида айланиш 
даври 
23 соат 56 мин. 4 сек. 
Қуёш атрофида айланиш 
даври 
365 кун 6 соат 9 мин. 9 сек. 
Ер орбитасининг узунлиги 
93912000
0 км 
Орбита бўйлаб ҳаракат 
тезлиги 
29,75 км/сек 
Экватор нуқтасининг 
тезлиги 
465 метр/сек 
Энг яқин планеталар 
доимий йулдоши Ой, 
Меркурий, Венера, Марс 
сайёралари ва 1600 дан ортиқ 
астероидлар 
Узоқ планеталар 
Юпитер, Сатурн, Уран, 
Нептун, Плутон ва уларнинг 
йулдошлари 
Гравитацион доимий 
6,67
⋅10
-11
м
3
/(кг.сек
2
) 
Экваториал радиус 
6378 км 
Қутбий радиус 
6357 км 
Сиқилиш даражаси 
1/298,25 
Ҳажми 
1,083
⋅10
21
м
3
Тенг ҳажмли сфера 
радиуси 
6371 км 
Массаси 
5,97410
24
кг 
Ўртача зичлиги 
5515 кг/м
3
Экватордаги эркин 
тушиш тезланиши 
9,78032 м/с
2

---

251 
Сиртининг юзаси S 
5,1
⋅10
14
м
2
Океанлар майдони (71%S) 
3,61
⋅10
14
м
2
Қитъалар майдони (29%S) 
1,49
⋅10
14
м
2
Қуруқликнинг ўртача 
баландлиги 
840 м 
Океанларнинг ўртача 
чуқурлиги 
3800 м 
Атмосфера массаси 
5,1
⋅10
18
кг 
Океанлар массаси 
1,4
⋅10
21
кг 
Ядроси массаси 
1,95
⋅10
24
кг 
Мантияси массаси 
4,0
⋅10
24
кг 
Қобиғи массаси 
2,4
⋅10
22
кг 
Магнит диполи моменти 
8,0
⋅10
22
кг 
Сиртидаги максимал 
геомагнит майдони 
69 мкТл = 69000 нТл 
Ўртача иссиқлик оқими 
81 мВт/м
2
Тўлиқ геотермик оқим 
4,15
⋅10
13
Вт 

---

252 
2-
ИЛОВА 
ЗИЛЗИЛА ЮЗ БЕРГАНДА ОДАМЛАР ЎЗЛАРИНИ ҚАНДАЙ 
БОШҚАРИШЛАРИ КЕРАК. 
Ўзбекистон ҳудудида ҳам асрлар давомида минглаб зилзилалар бўлганлиги 
халқимиз тарихида ёзиб қўйилган. Бу силкинишларнинг кўпчилиги кучли бўлиб, 
ватандошларимиз бошига беҳисоб кулфатлар улкан вайронагарчиликлар 
келтирган, ҳаттоки жойларда ернинг устки қисмларида сезиларли ўзгаришлар 
содир бўлганлиги маълум. Бу мудхиш воқеалар ҳархил тарихий манбаларда ўз 
ифодасини топган. Булар Бухоро (838, 1822, 1829), Хоразм (1208-1209), 
Самарқанд (1490, 1602, 1797-1798), Андижон (1902, 1992), Қоратов (1907), 
Қуршоб (1924), Наманган (1927), Чотқол (1946), Қоракалпок (1947), Тошкент 
(1868, 1924, 1966, 1980
), Газли (1976, 1989), Поп (1984), Хисор (1989), Қайраққум 
(1985) зилзилаларидир. 1966 йил 26 апрелда содир бўлган Тошкент зилзиласида 2 
млн. кв. метрдан кўпроқ турар жой, мингдан ошиқ маъмурий, маданий ва саноат 
бинолари, мактаблар, болалар боғчалари ва табиат муссасалари вайрон бўлган. 
Катта харобагарчиликларга олиб келувчи табиат кучларининг таъсири айниқса 7 
декабрь 1988 йилда содир бўлган Арманистон-Спитак зилзиласида намоён бўлди. 
Ереван сейсмик станциясининг маълумотларига кўра ер силкинган жойларда 
зилзиланинг кучи 10 баллни ташкил қилган бўлиб, қарийб 700 минг аҳоли 
яшайдиган 
майдонни 
эгаллаган. 
Ҳалок 
бўлганлар, 
шикастланган, 
жароҳатланганлар сони бир неча 10 минг ва бошпанасиз қолганлар 500 минг 
кишини ташкил қилган.
Офат юз берган ҳудудлардан 100 минг киши ташқарига олиб чиқиб кетилган, 
уларнинг деярли ярми, Арманистондан, Спитак шаҳри ва унинг атрофлари 
бутунлай вайрон бўлган. Ленинаканнинг 80 дан зиёд турар жойи ва саноат 
бинолари вайрон бўлган. Умуман зилзиладан 458 қишлоқ, 21 минг турар-жой 
зарар кўрган ва 80 мингта яқин қорамол ҳалок бўлган. Собиқ СССР даврида 
биринчи марта Арманистон зилзиласини оқибатларини бартараф қилишда 1900 та 
чет эл мутахассислари унумли ёрдам кўрсатдилар. Бу ёрдам, айниқса вайрона 
уюмлари тагида қолган одамларни махсус ўргатилган итлар ёрдамида топиш, 
уларга биринчи ёрдам кўрсатишда яққол кўринди: 1988 йилнинг 12 декабригача 
итлар ёрдамида уюмлар тагидан 15254 тирик одам, 24390 ҳалок бўлган одамлар 
жасади чиқариб олинди.
Кучлилиги жиҳатидан шундай, аммо қурбон бўлганлар сони ва 
вайронагорчиликларнинг миқёси бўлардан кўпроқ бўлган ер силкинишига 28 
июль 1976 йилда рўй берган Хитойдаги Тянь-Шань зилзиласи мисол бўла олади. 
Уша даврда бу шаҳарнинг аҳолиси 1-миллионча бўлган. Бундан ташқари 
эпицентрдан радиуси 40км масофали майдонда яна 2-миллионча халқ яшаган.

---

253 
Зилзила таъсирида шаҳарнинг деярлик ҳамма турар жой бинолари (96та) ва 
саноат бинолари (90та) вайрон бўлган.
Шаҳарнинг коммунал хўжалиги бутунлай ишдан чиққан, кўприклар қулаган, 
темир йўл вагонлари ағдарилган, қувурлар узилган, сув тўғонлари вайрон бўлган, 
148 минг киши ҳалок бўлган, 81 минг киши оғир ярадор бўлган. Умумий йўқотиш 
240 минг кишининг ҳалок бўлишига ва 164 минг кишини жароҳатланишига олиб 
келган. зилзила содир бўлаётган дақиқаларда шаҳардан 28 поезд ўтаётган бўлиб, 
шулардан 7 таси ағдарилган, қолган 21 составнинг ҳаммаси издан чиққан ва 
қаттиқ шикастланган 30 минг шахтёр ер тагида бўлишган: аммо шахталарнинг 
бузилишига уларга сув тўлишига, ускуналарнинг шикастланишига қарамасдан 
ҳамма шахтёрлар ер юзига тирик қайтишган.
Шаҳар яқинида ернинг юзасида ёриқлар пайдо бўлган. Уларнинг катталиги 
эни бир ярим метр ва кўринадиган чуқурлиги 0,8 м-гача бўлган. Ер юзининг 
кўтарилиши ва пасайиши кузатилган. Бу уйларнинг, кўприк устунларининг 
ирригация шохобчаларининг қулашига сабаб бўлган. Қирғоққа яқин жойлашган 
бир қишлоқ бутунлай денгизга чўккан. Ер силкиниши натижасида Тяншаннинг 
ҳамма алоқа воситаси ишдан чиққан. Бу эса содир бўлган фожиали воқеаларнинг 
бошқа жойларга кеч етиб келишига сабаб бўлган ва четдан келадиган ёрдам анча 
кечиккан. Бунинг устига темир йўлларнинг ишдан чиққанлиги кўпроқ ёрдам 
келишига чек қўйган. Ёрдам фақат самолёт ва автомобилларда келган. Шаҳардаги 
ҳамма касалхоналарнинг вайрон бўлиши, оғир жароҳатланганларнинг бошқа 
шаҳарларга олиб кетилишига мажбур қилган. Куннинг иссиқлиги, минг-минглаб 
вайроналар остида қолган ҳалок бўлганларнинг чиришига ва бунинг устига сув 
шохобчаларининг бузулганлиги шаҳарда оғир инфекцион ахволни вужудга 
келтирган ва шаҳар аҳолисига ёрдам қўлини чўзган ҳарбийларнинг ишини янада 
мушкуллаштирган. Бундай фожиаларнинг ер юзининг турли нуқталарида тез-тез 
такрорланиши ва айниқса, унинг тўсатдан содир бўлиши одамларнинг катта 
кулфатларга дучор қилмоқда. Масалан, ЮНЕСКО маълумотларига кўра 1980-
1995 йиллар давомида дунёда 56 марта ер қимирлаши қайд этилган бўлиб, 
уларнинг келтирган зарари 36,4 млрд. долл. ташкил қилган. Худди шу даврда сув 
тошқинлари 22млрд. долл. довул ва бўронлар 19,9 млрд. долл. зарар келтирган.
Қайд қилинган ҳавфли табиий офат ва ҳодисаларнинг рўй бериши 
натижасида минглаб одамлар ҳаётдан кўз юммоқда ва уларга бундан қаттиқ 
моддий зарар етказилмоқда.
Бу борада бирлашган миллатлар ташқилотининг Бош Ассамблеясининг 44 
сессияси 1990 йил 1 январдан хавфли табиий офатларнинг олдини олиш ва 
зарарини камайтириш халқаро 10 йилликни эълон қилиниши тасодиф эмас. 
Сессияда қабул қилинган қарорларда табиий офатларга қарши кура- шиш 
тадбирларини ишлаб чиқиш ва йўлга қўйиш ва ҳарбир давлатнинг ва унинг 
фуқароларининг бурчи эканлиги қайд этилган. Ҳозир Тошкент шаҳрини зилзила 

---

254 
хавфсизлигини ишлаб чиқиш учун Бирлашган Миллатлар ташкилоти "Радиус" 
номли грант ажратди.
Оммавий ахборот воситаларининг дунёнинг турли бурчакларида содир 
бўлаётган ер силкиниши натижаларини кенг ташвиқот қилишларига қарамасдан, 
зилзила содир бўлган жойларда одамлар саросимага тушиб, кўп нохуш ишлар 
қилиб қўйиш ҳоллари кузатилмоқда. Бунинг олдини олиш учун ер қимирлаши 
бўлиши мумкин бўлган Ўзбекистон ҳудудида яшовчи фуқаролар ҳам зилзила 
пайтида саросимага тушмасдан, қандай ўзини тута билиши қоидаларини ва 
қандай эхтиёткорлик чораларини олдиндан билишлари катта аҳамиятга эга. 
Шундай қилган тақдирда эҳтимол бўладиган зилзилаларнинг зарари ва 
жароҳатланганлар сони албатта камроқ бўлади. Шуни эсда тутиш керакки, 
зилзиладан олдин, зилзила бўлаётганда ва ундан кейин ўзини тута билиш 
усулларини яхши билган одамларгина зилзила ваҳимасига, шубҳасиз бардош бера 
оладилар.