5-мавзу: XVII асрдан XIX асрнинг ярмигача тарбия, мактаб ва педагогик фикрлар ривожи. Режа

5-МАВЗУ: XVII АСРДАН XIX АСРНИНГ ЯРМИГАЧА ТАРБИЯ, МАКТАБ ВА ПЕДАГОГИК ФИКРЛАР РИВОЖИ.
Режа:
5.1.Бухоро амирлиги, Қўқон ва Хива хонликларида таълим-тарбия.
5.2.Мактаб ва мадрасаларда таълим мазмуни.
5.3.Қизлар мактаби ва унда таълим мазмуни.
5.4.Мунис Хоразмийнинг “Саводи таълим” асари – ҳуснихатга доир дастлабки қўлланма сифатида.
5.5.Муҳаммад Содиқ Қош-ғарийнинг “Одоб ас-солиҳин” асари – юксак маънавий-ахлоқий сифатларни ёритувчи манба.
5.1.Бухоро амирлиги, Қўқон ва Хива хонликларида таълим-тарбия.
17-19 асрларда Ўрта Осиёда бир нечта турдаги талим муассасалари (мактаб, мадраса, қорихона, далоилхона, отнойилар мактаблари) мавжуд еди. Айниқса Қўқон, Тошкент, Бухоро каби шаҳарларда уларнинг сони тез кўпайган.
Мактаблар бошланғич талим муассасаси ҳисобланиб, унда болаларга ёзиш ва ўқиш ўргатлган, дин ҳақида дастлабки малумотлар берилган. Мадрасалар юқори турувчи ўқув муассасаси ҳисобланган, қорихона ва далоилхона («Далоил ал-хайрот») қуйи диний хизматчиларни тайёрлаган.
XIX асрдаги Қўқон хонлари архивларида беклар ва хонлар саройларида сағир (етм)лар учун очилган мактаблар ҳақидаги малумотлар сақланиб қолган. Бундай мактаблар давлат маблағлари ҳисобига фаолият юритган.
5.2.Мактаб ва мадрасаларда таълим мазмуни.
Бухоро( Лабиҳовуз)даги Девонбеги мадрасаси. XVII асрда (бугунги кунда Ўзбекистон ҳудудида) Бухорода Астаркҳанийлар сулоласи шаҳарсозлик ишлари ривожлантирди. Бунга яққол мисол Лаб-и-Ҳовуз мажмуасидир у: савдо мажмуаси,квадрат шаклидаги ҳовуз, ҳовузда акс етган уч бинолардан иборатмажмуадир. Мазкур бинолар бири 1619-20 йилда Нодир девонбеги(бош вазир)Бухоро ҳукмдори Имом қули Хоннинг амакиси томониданқурилган зиёратчилар ва саёҳатчи учун хонаҳоҳ, масжид ва савдогарлар учун карвонсаройлардан иборат бўлган. Узоқ тарихий давр мобайнида бино емирилиҳига қарамасдан сопол бўлакларига ишланган мураккаб геометрик нақшларўз жилосини сақлаб қолган. Икки минорадан иборат бинонинг енг тепасида катта лайлак уяси сақланган. Мазкур маълумотлар Россия империясига 20 асрнинг бошида рус фотографи Сергей Михайлович Прокудин-Горский (1863-1944 йй.) томонидан тақдим етган ҳисоботида акс етган, фотограф суратга олишда махсус еффектларлдан фойдаланган. Мазкур суратларнинг айримлари таҳминан 1905 йилда олинган, бироқ бу суратларнинг аксарияти 1909-15 йилларда подшо Николай 2 нинг қўллаб қувватлаши ва транспорт вазирлиги кўмаги империянинг барча ўлкаларига уюштирилган саёхатнинг узайтирилган даврида суратга олинган. 1911 йилда у Ўрта Осиёга (ўша Туркистонга) қайта саёҳат қилган, Бухоронинг тарихий ёдгорликларини суратлга олган.

Мактаблардаги талим тзими бир қанча босқичли ва пухта ташкил етлгани боис савод ўрганиш кўп вақтни олар еди. Чунончи, фақатгина алифбони ўрганишга 3-4 ойдан бир йилгача, базида ундан ҳам кўп вақт сарфланар еди. Ўқувчилар дастлабки ўқиш кўникмаларини егаллаганларидан сўнг «Ҳафтяк»ни (форс. “Қуроннинг еттдан бир қисми”) ўқишни бошлаганлар

Ўқувчилар «Ҳафтяк»ни тугатганларидан сўнг «Чор-китоб» (Тўрт китоб)ни ўқишга киришганлар. «Чор-китоб» форс-тожик тлида ёзилган бўлиб, унинг биринчи қисмида диний маросимлар (таҳорат олиш, намоз ўқиш, рўза туцҳ ва ҳ.қ.) шерий усулда баён етлган, иккинчи қисмида юқоридаги масалалар катехизис (изоҳ) шаклда анча кенг ёритлган парчалар ўрин олган. “Чор-китоб”нинг “Мусулмонликнинг муҳим масалалари” деб номланган учинчи қисми ўқувчиларни шариатнинг асосий устуни -мусулмон диний ҳуқуқлари билан таништрган. Китобнинг “Панднома” (Насиҳат китоби) деб номланган ва XIII асрда ёзилган тўртнчи қисмида Қурони каримдан олинган одоб-ахлоқ масалаларига оид қоидалар шерий шаклда баён етлган.
Шундан сўнг ўқувчилар мутлақ дин масалаларига бағишланган “Саботул ожизин” китобини ўқишни бошлаганлар. Ушбу асар кўпинча унинг муаллифининг номи билан, яни – “Сўфи Оллоёр” деб юритлади. Бу соф диний асар бўлиб, унда диний масалалар шерий усулда баён қилинган.
Мактабни тамомлаган ўқувчилар талимни давом еттриш учун мадрасаларга кирганлар.
Мадраса одатда икки бўлимдан, яни: қуйи (ибāдат ал-ъислāм) ва юқори (масола) бўлимлардан иборат бўлган. Лекин барча мадрасаларда ҳам бўлимлар шундай номланмаганини қайд ецҳ лозим. Масалан, Бухоро мадрасаларида қуйи бўлим «мушкулāт» деб юритлган.
Биринчи бўлимда талабалар дин аҳкомларини ўрганганлар. Иккинчи бўлимда еса – Қурони каримга мувофиқ ҳолда баён етлган исломнинг асосий қонунлари ўқитлган. Бундан ташқари, араб тлшунослиги, мантқ, тарих, шер ёзиш илми, метафизика ва бошқа фанлар ҳам ўқитлган. Мадрасаларда барча машғулотлар араб тлида олиб борилган.
Мадраса талабаларини шартли равишда учта курсга бўлиш мумкин.
Биринчи, яни бошланғич курс аднā (қуйи), иккинчи курс – авсат (ўрта) ва учинчи курс – а‘ло (юқори) деб номланган. Бироқ, курсларнинг номлари ҳамма мадрасаларда ҳам бир хил бўлмаган. Шу ўринда бундай курсларга ажрацҳ фақат йирик мадрасаларда мавжуд бўлгани, талабалар сони 20 кишига етмаган кичик мадрасаларда еса талабаларнинг барчаси фақат битта мударрисга машғулотга қатнаганларини қайд ецҳ лозим.
Мадрасада дарсни ташкил тартби қуйидагича бўлган: битта дарсликдаги айнан бир бобни ўрганаётган 10-15 нафар талаба бир синф хонасига тўпланишган ва ўзларига оқсоқол (сардор) сайлаб олишган. Бу гуруҳ «жамоа», унинг оқсоқоли еса «қори жамоа» деб номланган. Дарсни бошлаш учун оқсоқол мударриснинг ҳузурига борар ва ундан мазкур гуруҳ билан машғулот ўтказиш учун изн сўрарди.