1. Таваккалчиликни миқдорий баҳолаш. 2. Таваккалчиликни миқдорий баҳолаш ва уни аниқлаш усуллари. 3. Таваккалчилик суғуртаси.
Таваккалчилик - эхтимоллик тоифасига киргани учун хам Таваккалчилик даражасини миқдордан аниқлаш ва ноаниқликни баҳолаш жараёнида эхтимоллик ҳисоб китоблардан фойдаланилади. Олдин айтиб утганимиздек, тавакалчиликни миқдорий баҳолашда анча кенг таркалган усулларидан бири- бу статистика усулларидир.
Тавакалчиликни ҳисоблашдаги статистика усулини қуйидагилар киради:
- ургатаётган тасодифий миқдорни ўртача қиймати (қандайдир хатти-ҳар акати оқибати масалан фойда, даромад ва х.з.)
- дисперсия (б2)
- стандарт (урта квадратик) оғиш (б)
- вариация коэффициенти (v)
- ўрганилаётган тасодифий миқдор учун эхтимолликнинг тақсимоти статистика назариясидан маълум-ки, миқдорнинг чегараланган (n) сонли содир булувчи қиймати учун унинг ўртача қиймати қуйидаги ифода орқали аниқланади.
Ўртача миқдор - кутилаётган натижанинг умумлашган миқдорий тавсифини ифодалайди. Содир бўлиши мумкин бўлган натижалар улчамини белгиловчи мухим тавсиф-бу ўртачадан ҳақиқий натижаларнинг квадратик оғишини ўртача улчами бўлган дисперсиядир.
Шунингдек бунга жуда яқин боғлиқ бўлган ва қуйидаги ифода билан аниқланувчи урта квадратик оғишдир. Дисперсия ва урта квадратик оғишлар абсолют таркокликнинг улчами бўлиб хизмат қилади ва вариацияланган белгилари улчанувчи катталиклар билан улчанади.
Ўзгарувчанлик даражасини тахлил қилиш учун кўп холларда (урта арифметикдан урта квадратик оғишни ифодаловчи ва олинган қийматлардан оғиш даражасини ифодаловчи вариация коэффициентидан фойдаланилади:)
Вариация коэфициенти нисбий миқдоридир. Шунинг учун хам унинг ёрдамида турли хил ўлчов бирликларида ифодаланган белгилар тебранишини таққослаш мумкин. Маълумки кутилаётган натижаларни (масалан даромад миқдорини) шаклланиши учун, жуда кўплаб тасодифий омиллар таъсир этади, табиийки улар тасодифий миқдор бўлади.
Х тасодифий миқдорнинг яна бир хислати унинг эхтимолиятининг тақсимот қонунидир.
Тақсимот турининг хислати ўрганилаётган кўрсаткичлар (ариациясига
таъсир этувчи хусусиятлар ходисалар табиати ва мохиятидан келиб чикувчи
умумий шароитларни ифодалайди.)
Тажрибалар шуни кўрсатмоқдаки ижтимоий-иқтисодий тақсимот тавсифи учун кўпроқ маъёрий тақсимот қўлланилмоқда. Аксарият хўжалик фаолиятнинг натижалари (даромад, фойда ва х.з.) тасодифий миқдор сифатидан қандайдир меъёрга яқин қонуниятга буйсунади.
Шу нарса маълумки, меъёрий тақсимот қонунияти содир бўлиши, бир қанча ўзаро боғлиқ бўлмаган омиллар таъсирида бўлиб ва бу омилларнинг бирорта хам устунлик қилиувчи таъсирига эга бўлмаган холатидаги ходисалар тақсимоти учун ҳар актерлидир.
Ҳақиқатда иқтисодий ходисалар, меъёрий тақсимоти асл холда кам учрайди, лекин, агар тупланиш бир хиллигига риоя этилса, кўп холарда ҳақиқий тақсимот меъёрига яқин бўлади.
Амалиётда қабул қилинган тақсимотнинг асослилийлигини текшириш учун келишувининг турли мезонлари (эмпирик кузатиш ва назарий тақсимот аро) қўлланилади-ки, унинг оқибатларида тақсимот қонуниятлари тўғрисидаги гепотезани қабул қилиш ёки инкор этиш мумкин бўлади.
Эхтимолият назарияси ва математика статистика курсидан маълумки, нормал тасодифий миқдорнинг тақсимоти узлуксиз бўлади ва унинг тақсимланган дифференциал функцияси қуйидаги кўринишга эга бўлади.
Юқорида айтиб утилган холлар статистик усуллар билан Таваккалчиликни миқдорий баҳолаш учун асосли база бўлиб ҳисобланади. Бундан кейин фараз киламиз-ки, ўрганилиётган миқдор нормал тақсимот қонунига буйсунади.
Маълумки миқдорни ташкил этган, кутилаётган натижага максимал тебраниш берлиги - деб фараз киламиз. Шуни қайд этиш лозимки, баъзи-бир муаллифлар Таваккалчиликнинг бевосита миқдор деб ҳисоблайдилар.
Ҳақиқатдан хам нисбатан содда холларда Таваккалчилик даражасини баҳолаш учун манфий натижа (Р2)ни олиш эхтимоли миқдоридан фойдаланиш мумкин. Шунингдек биз қараб чиккан Таваккалчилик тарифидан бу ерда Таваккалчилик тушунчасининг мухим омиллари хатто кутарилмаганлиги келитб чиқади. Кейинги мулохазаларимизни тасдиқлаш ва намоён этиш учун қуйидаги оддий мисолни келтирамиз:Ўзимизни маълум бир энликдаги арикдан сакровчи киши деб фараз киламиз. Агар ариқ тор бўлиб сакровчи киши яхши спортчи бўлса, Таваккалчилик тўғрисида гап хам бўлиши мумкин эмас. Агар арик кенг бўлиб, яхши спортчиларнинг 80% сакраш эхтимоли бўлса, вазият дарров ўзгаради. Агар чуқурлиги бир метрли арикдан эмас, балки чуқурлиги юз метрли жарликдан сакраш тўғри келсачи, у холда Таваккалчилик нуқтаи назаридан муаммо яна ўзгаради. Яна албатта Таваккалчилик тарифи нуқтаи назаридан шуни эътиборга олиш мухим-ки мақсадга эришиш қандай мукофот билан рагбатлантирилади.
Бизнинг кундалик Таваккалчиликни баҳолашимиз хамма вақт содир бўлиши мумкин бўлган вазиятларни содир бўлиш холатларини ноқулай вазиятларда кўришимиз мумкин бўлган зарарларни таққослашга асосланади. Энди биз йўқотиш ва ютукларни баҳоларини ҳисобга олган холда Таваккалчиликни сонда ифодалаш тўғрисидаги мулохазаларимизга қайтамиз.
