Ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги самарқанд давлат архитектура-қурилиш институти

6.Молиявий Таваккалчиликни баҳолаш

Ҳар қандай хўжалик фаолиятида пуллик (молиявий) йўқотишлар хавфи бўлиб, тижорат таваккалчилигидир. Таваккалчилик «тоза» ва «спекулятив» бўлади.

«Тоза» тавккалчилик-камомад олиш имконияти ёки «нол» натижаси.
«Спекулятив» тавваккалчилик ижобий ва салбий натижа олиш имконияти.
Молиявий таваккалчилик йўқотишларни математик ифодаланган эхтимоли, статистик маълумотларга таянган бўлиб,юқори аниқликда ҳисобланади. Молиявий Таваккалчилик хажмини миқдорий аниқлаш учун ҳар бир амални оқибатини билиш зарур,чунки эхтимол аниқ натижа олиш имкониятини билдиради.Иқтисодий масалаларга таалукли холда эхтимоллик теорияси методлари ходисалар кириб келишининг ахамиятини аниқлашга ва ходисалардан энг қулайлигини танлашга олиб келади (математик кушишни юқори хажмидан келиб чиккан холда).
Бошқача айтганда-ҳар қандай ходисани математик кутиши, шу ходисани абсалют хажмини келиш эхтимолига кўпайтирилганига тенг.
Мисол: Натижа қўйишни 2 варианти мавжуд:
Капитални А тадбирига қўйгани учун 15 млн.сум даромад олинади, эхтимоллик 0.6га тенг:
Б- тадбирда эса даромад олиш 20 млн.сўм, эхтимоллик 0.4 га тенг бўлиб, банкда кутилаётган (капитални қуйишдан) даромад (математик қуйиш):
А тадбири бўйича - А =15*0.6= 9 млн.сўм.
Б тадбири бўйича - Б = 20*0.4=8 млн.сўмни ташкил этади.
Ходиса келиши эхтимоллиги «объектив» «субъектив» усул билан аниқланиши мумкин.
Эхтимоллик аниқлашни объектив услуби эҳтимоллик частотани ҳисоблашга асослангандир, масалан: ҳар қандай тадбирига капитал қуйишда 15 млн.сўмлик даромад 200та ҳодисадан 120 тасида олинган бўлса, бундай даромадни олиш эҳтимоли 0,6 ташкил этади (120/200).
Субъектив услуб - субъектив фойдаланишга асосланган (ҳар хил тахминларга асосланган).
Бундай тахминларга баҳоловчининг фикри, шахсий тажрибаси, эксперт баҳоси молиявий маслахатчининг фикри ва х.к.
Таваккалчиликни хажми (даражаси) билан ўлчанади:
1.Ўртача қўйиш мухимлиги.
2.Натижани ўзгарувчанлиги.
Ўртача қўйиш мухимлиги - ходисалар хажми бўлиб, аниқ бўлмаган ситуация (холат) билан боғлик.Ўртача кутиш мухимлиги барча натижалар учун ўртача терилган ҳисобланиб, ҳар бир натижа эхтимоллик частота сифатида фойдаланилади. Ўртача кутиш мухимлиги ўртача кутиш натижасини ўлчайди.
Мисол: Агар капитални А тадбир учун қуйишда 120 хафтадан даромад 12,5 млн.сўм 48та холатдан олинган бўлиб (эҳтимоллик 0,4), даромад 12млн.сўм – 30та холатда (эҳтимоллик 0,25) бўлса ўртача қўйиш муҳимлиги 15 млн.сўм бўлади
[(12.5*04) +(20*0,35)+(12*0,25)].
Шунга ўхшаш Б тадбирида капитал қўйишда ўртача даромад 20млн.сўмни ташкил этган.
[(15*0,3)+(20*0,5)+(27,5*0,2)] кутилаётган даромадни капитал қўйишда 2 тадбирда А ва Б суммаларини таққослаб, шундай хулосага келиши мумкинки, А тадбирга капитал қўйишда олинаётган даромад хажми 12,5 млн.сўмдан 20млн.сўмгача қалқиб туради, ўртача қўйиш 15млн.сўни ташкил этади. Б тадбирда эса капитал қўйишда олинаётган даромад хажми 15 млн.сўмдан 27,5 млн.сўмгача қалқиб туради ўртача қўйиш муҳимлиги 20лн.сўмни ташкил этади.
Ўртача қўйиш муҳимлиги - миқдорий ҳар актеристика тушунилади, капитал қўйишнинг варианти фойдасига қарор қабул қилишга йўл бермайди. Қарор қабул қилиш учун - қалқиш кўрсаткичларини ўлчаш зарур, яъни имкониятли натижани қалқиб туриши кутиш мухимлиги даражасида ўртача қўйиш муҳимлиги. Бунинг учун амалиётда бир бирига яқин, боғлиқ 2 та чегара қўлланилади: