Ўзбекистон республикаси ташқи ишлар вазирлиги

соҳа ичидаги 
савдо
дейилади.
2. 
Қайта ишлаб чиқариш соҳаси маҳсулотининг озиқ-овқат 
маҳсулотларига алмашиш 
соҳалараро савдо
дейилади.
Ушбу савдо ҳарактерининг ўзига ҳосликлари: 
1. Соҳалараро савдо нисбий афзаллик мавжудлигини кўрсатади. Ушбу 
мамлакатларнинг маҳсулотларни ишлаб чиқаришдаги нисбий афзалликлари 
халқаро савдо вужудга келишининг сабаби бўлади.
2. Соҳа ичидаги савдо нисбий афзаллик мавжудлигини кўрсатмайди. 
Агар (K/L)м.и. = (K/L)ч.и. бўлса ҳам, фирмалар дифференциаллашган 
маҳсулотларни ишлаб чиқаришда давом этадилар ва истеъмолчиларнинг чет 
эл маҳсулотларига бўлган талаби соҳа ичидаги савдо ривожланишини қўллаб 
қувватлар эди. Бошқа сўзлар билан айтганда, ишлаб чиқариш миқёси 
самараси икки мамлакатни маҳсулотларни тўлиқ ассортиментини мустақил 
ишлаб чиқаришдан ушлаб туради, яъни халқаро савдо пайдо бўлишининг 
мустақил сабаби бўлади.
3. Соҳа ичидаги савдонинг ҳарактерини олдиндан башорат қилиб 
бўлмайди (модел ёрдамида мамлакатлар қайта ишлаб чиқариш соҳасида 
қандай маҳсулотлар турини ишлаб чиқаришини аниқлаб бўлмайди). 
4. Соҳа ичидаги ва соҳалараро савдонинг аҳамияти мамлакатлар 
қанчалик бир бирига ўхшашлигига боғлиқ бўлади. Агар (K/L)м.и. = 
(K/L)ч.и.бўлса, асосий ролни ишлаб чиқариш миқёси самарасига асосланган 

---

88 
соҳа ичидаги савдо ўйнайди. Агар (К/L)м.и. > (К/L)ч.и. бўлса, савдо 
мамлакатларнинг нисбий афзалликларига асосланган бўлади. 
Соҳа ичидаги савдонинг индекси 
қўйидаги формула орқали 
аниқланади: 
I = 1 – (׀експорт – импорт׀)/(експорт + импорт). 
Агар I = 0 бўлса, соҳа ичидаги савдо бўлмайди. 
Агар I = 1 бўлса, соҳа ичидаги савдо максимал даражада бўлади. 
4. Ташқи миқёс самараси ва халқаро савдо. 
Кўп сабаблар учун ишлаб чиқаришнинг битта ёки бир неча 
чегараланган жойларда концентрацияси соҳанинг ҳаражатлари пасайишига 
олиб келади, унинг алоҳида фирмалари кичик бўлиб қолса ҳам, яъни ташқи 
миқёс самараси кузатилади.
Ташқи миқёс самараси таҳлилининг тарихи юз йилдан ортиқ бўлиб, 
Алфред Маршаллдан бошланган. Маршалл фирмалар гуруҳлари алоҳида 
олинган фирмадан самаралироқ бўлишининг учта асосий сабаблари бор, деб 
таъкидлаган: 
1. Ушбу гуруҳнинг махсуслашган етказиб берувчиларга ёрдам бериш 
қобилияти. Бир худудда жойлашган фирмалар гуруҳлари турли ҳил 
махсуслашган етказиб берувчилар фаолият юритиши учун етарлича катта 
бозор яратиш муаммосини ҳал қилишга ёрдам бера оладилар.
2. 
Бир 
худудда 
жойлашган 
соҳаларнинг 
ишчи 
кучининг 
концентрациясини таъминлаш қобилияти. Фирмалар гуруҳи махсус билим ва 
кўникмаларга эга ишчи кучининг бозорини ярата оладилар. Ушбу 
бозорларнинг мавжудлиги фирмалар учун ҳам, ишчилар учун ҳам фойда 
келтиради, чунки улар фирмаларга малакавий меҳнат ресурслари 
етишмовчилигидан қочишга ёрдам беради, ишчилар учун эса ишсиз қолиш 
хавфини камайтиради. 
3. Бир худудда жойлашган соҳаларнинг билимлар тарқалишига 
кўмаклашиш қобилияти. Янги билимлар вужудга келишининг сабаблари 

---

89 
илмий-техник революция (ИТР), маҳсулотни техник таҳлили ва шахслар 
ўртасидаги маълумот ва ғоялар билан ноформал алмашиш ҳисобланади. 
Билимлар тарқалишининг учинчи тури соҳа бир ҳудудда жойлашганида 
кўпинча самаралироқ бўлади, чунки турли ҳил компанияларнинг ишчилари 
бир бири билан учрашиш ва турли техник муаммоларни муҳокама қилиш 
имкониятига эга бўладилар.
Ташқи миқёс самараси назарияси шуни кўрсатадики, ривожланган 
соҳага эга мамлакат, бошқа шартлар тенг бўлган ҳолатда, кичик ишлаб 
чиқариш ҳажмларга эга соҳаси мавжуд бўлган мамлакатдан ушбу соҳада 
самаралироқ бўлади. Ишлаб чиқариш миқёсининг ташқи самараси миллий 
соҳа даражасида даромадлилик ўсишини таъминла олади.