Zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlatuniversiteti

Kelishik kategoriyasi. BK dagi ot kim, nima, qayer so‘roqlariga javob bo‘lib, quyidagi vazifada keladi:
Ega: 1. Ilhom - eng yosh o‘qituvchi. 2. Darvoza tepasiga sandiq qo‘yilgandi.
Hol: Shu kuni Abdulla allamahalgacha xayol surib yotdi. (O‘.Umar.). Yer haydasang, kuz hayda, kuz haydamasang, yuz hayda. (Maq.)
Vositasiz to‘ldiruvchi: Murotali qazib qo‘ygan chuqurlarga ko‘chat
o‘tqazardi. (Sh.Rash.) Bir kishi ariq qaziydi, ming kishi suv ichadi. (Maq.)
Qaratuvchi aniqlovchi: Ko‘k yuzini yulduzlar band etdi. (J.Abd.)Cho‘l qovunlari pishay-pishay deb turibdi. (S.Ahm.)
Sifatlovchi: Shu payt elektr qo‘ng‘iroq asta jiringladi. (H.G‘ul.)
Izohlovchi: Daryodan o‘tilgan kun general Pogodin harbiy Kengashga chaqirildi. (I.Rah.)
Ot kesim (Otam - ishchi), undalma (Siz baxtlisiz, Olimjon aka), atov gap (Ko‘m-ko‘k dala) vazifasida kelganda, uni BK da deyish to‘g‘ri emas. Aytilganidek, bunda kelishik UGMsiga xos vazifa yuzaga chiqmagan.
QK dagi otda KK UGMsi «otni qaratqich aniqlovchi vazifasida keyingi so‘zga bog‘lash» tarzida xususiylashadi: Mohidil inson tabiatining naqadar murakkabligiga yanada chuqurroq tushuna bordi. (J.Abd.)
Manbalarda QK ning belgili va belgisiz ko‘rinishi farqlanadi. BK ning KK shakllari o‘rnini bemalol almashtira olishi haqidagi nazariya «belgisiz QK» ni BK sifatida qarashni taqozo qiladi. Masalan, nonning uvog‘i – QKda, non uvog‘i – BKda.
TK dagi ot gapda ish-harakatni qabul qilgan predmetga obyekt tusini beradi va tushum kelishigi affiksini qabul qilgan ot vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida keladi. «Otga obyekt tusini berish va uni fe’lga vositasiz to‘ldiruvchi sifatida bog‘lash» – TK UGMsining ot turkumidagi xususiylashuvi.
Manbalarda TK ning ham belgili va belgisiz ko‘rinishi farqlanadi. BKning KK shakllari o‘rnini bemalol almashtira olishi haqidagi nazariya «belgisiz TK» ni ham BK sifatida qarashga olib keladi. Masalan, nonni yemoq – TK da, non yemoq – BK da.
Demak, QK va TK da ta’kidlash va ajratish ma’nosi bo‘lib, unga ehtiyoj bo‘lmaganda BK qo‘llanadi.
ChK KK UGMsini umuman «oldingi so‘zni keyingi fe’lga o‘rin-
payt holi va vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida bog‘lash» tarzida, ot turkumida esa «oldingi otni keyingi fe’lga o‘rin-payt holi va vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida bog‘lash» ko‘rinishida xususiylashtiradi.
Ot turkumida ChK ko‘makchi bilan kelishi mumkin: taomdan keyin, ishdan so‘ng.
ChK dagi otning vazifalari:
a) vositali to‘ldiruvchi: Gulnorning o‘zidan so‘rab ko‘rarmiz? («Saodat»)
b) o‘rin holi: Eshigi ochiq narigi xonadan pianino ovozi eshitilmoqda edi.(P.Qod)
v) sabab holi: Yulduz taajjubidan o‘zini bosolmadi. (M.Muh)
g) payt holi: Ikkalasi yoshlikdan birga o‘sishgan. (M.Qor)
d) ko‘makchilar bilan birga ajratilgan bo‘lak vazifasi: Qamishkapaliklar odamlarni nomlari bilan atashdan ko‘ra, xususiyatlari bilan ta‘riflaydilar.(A.Qah)
ChK o‘z vazifasini yo‘qotishi mumkin: [birdan], [to‘satdan], [qo‘qqisdan].
Ma’nosi kuchsizlanishi va gap qisqarishi natijasida kesim vazifasida tuslovchi olishi mumkin: Qishloqdanmisizlar? Qisqaruv hodisasi ChK dagi so‘zning ega bo‘lib kelishini ham ta’minlaydi: Bu kitoblardan menda ham bor.