Zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlatuniversiteti

VII. Bo‘lishsizlik olmoshi ma’no jihatdan tasdiqqa nisbatan zidlikni bildiradi va [hech]so‘zi bilan hosil bo‘ladi. Bu olmosh gapni (fikrni) inkorga aylantiradi: [hech nima], [hech kim], [hech qachon], [hechmahal].
Til tarixida ham, hozir ham ba’zan juda ko‘tarinki, tantanavor nutqda kamtarinlik uchun, manmanlik qilmaslik maqsadda [men] kishilik olmoshi o‘rnida [kamina], [faqir], [banda] so‘zi qo‘llaniladi. Bular tilshunosligimizda ot-olmosh nomini olgan.
Olmosh – nutqni o‘rinsiz takrordan tozalashning, fikrni ixcham bayon qilishning muhim vositasi. U gapda turli sintaktik vazifada kela oladi:1. Mening o‘zimbu yukni ko‘tara olmas edim. 2. Vazifamiz ― shu.3. Qanday kishi xor bo‘lur? 4. Bahor keldi seni so‘roqlab.
Olmoshning tuzilishiga ko‘ra turi quyidagi jadvalda berilgan (24-jadval):
24-jadval

Olmosh	Shak l l ar
	Sodda
			Qo‘shma	Juft	Takroriy
1. Kishilik	men, sen	meniki	-	-	-
2. Ko‘rsatish	bu, shu	bular, shunisi	anabu, manau	u-bu	o‘sha-o‘sha, shu-shu
3. O‘zlik	O‘z	o‘zim, o‘zlari	-	-	o‘z-o‘zini
4. So‘roq	kim, nima?	kimga, nimalar	nima uchun, nima maqsadda	-	kim-kim, nima-nima?
5. Belgilash	hamma, bari	hammamiz	har kim, har nima	-	barcha-barcha, butun-butun
6.Bo‘lishsizlik	hech	-	hech kim, hech nima	-	-
7. Gumon	-	birov, kimdir	allakim, allanima	-	-

Jadvalda olmoshning “yasama” shaklini berishda tilshunos olim G‘.Zikrillayev fikriga tayanib, lug‘aviy shakl qo‘shimchasi inobatga olindi.
Olmoshda shaxs, hurmat, miqdor, munosabat ma’nosining mujassamligi va ularning nutqda rang-barang usulda namoyon bo‘lishi tilshunosligimizda aniqlangan. Masalan, kishilik olmoshidan [men], [biz] so‘zlovchi,[sen], [siz] tinglovchi,[u], (ular) o‘zga shaxsnibildiradi. Miqdor ma’nosining ifodalanishi jihatidan [men], [sen] birlikni; [biz], (sizlar), (senlar), (bizlar) ko‘plikni; [siz], (ular) birlikka ham, ko‘plikka ham betaraf ma’noni anglatadi. Hurmat ma’nosi II, III shaxs olmoshiga xos. Munosabat ma’nosi kishilik olmoshining kelishik qo‘shimchasini olib o‘zgarishida yuzaga chiqadi. Kishilik olmoshiga egalik ma’nosi ham xos. Ushbu olmosh qaratqich kelishigida egalik ma’nosini bildiradi: bizning universitet. O‘zbek tilida egalik ma’nosi kishilik olmoshiga[-niki] qo‘shimchasini qo‘shish bilan ham ifodalanadi: meniki, bizniki, seniki kabi. Yuqoridagi ma’nolarning ifodalanish tarzini boshqa LMGda ham kuzatish mumkin.
Olmosh derivatsiyasi. Olmosh o‘ziga xos so‘z yasalish tizimiga ega. U – affiksatsiya va kompozitsiya usuli. Ko‘rsatish, belgilash-jamlash, gumon, bo‘lishsizlik olmoshlari sirasida yasalmalari ham mavjud. Shuningdek, o‘zga turkum so‘zlaridan derivatsiyaning boshqa ko‘rinishlari asosida ham olmosh vujudga kelgan: [birov], [butun], [yalpi], [jami], [falonchi] kabi.
Affiksatsiya usuli. Affiksatsiya usuli gumon olmoshida uchraydi. Bu usul bilan asosan olmoshdan olmosh yasaladi.
Yasash asosiga qo‘shilib, olmosh hosil qiluvchi affiksning so‘z yasash darajasi ham turlicha: [-alla], [-dir]. Bu affiksning har biri turli derivatsion qolip tarkibida olmosh yasaydi: [-alla+so‘roq olmoshi/narsa = 1) asosdan anglashigan narsa/predmetning gumonligi] qolipi hosilalari quyidagicha: [allakim], [allanima], [allanarsa], [allakim], [allaqayer] kabi.
[so‘roq olmoshi+ - dir= 1) asosdan anglashigan narsa/predmetning gumonligi] qolipi quyidagi olmoshlarni beradi: [kimdir], [nimadir], [qayerdadir], [qachondir], [qaysidir] kabi.
Kompozitsiya usuli. Bu usul vositasida qo‘shma (ko‘rsatish, so‘roq, belgilash, bo‘lishsizlik), juft (ko‘rsatish) va takroriy (ko‘rsatish, so‘roq, belgilash) olmoshlar yasaladi (24a-jadval):

Olmosh	Qo‘shma	Juft	Takroriy
2. Ko‘rsatish	ana bu, mana u	u-bu	o‘sha-o‘sha, shu-shu
4. So‘roq	nima uchun, nima maqsadda	-	kim-kim, nima-nima?
5. Belgilash	har kim, har nima	-	barcha-barcha, butun-butun
6.Bo‘lishsizlik	hech kim, hech nima	-	-

O‘zbek tilida olmoshning yasalishi masalasi munozarali. Olmoshning yasalish xususiyati tadqiqi tilshunosligimiz oldida turgan vazifalardan.
Boshqa turkumlarga oid so‘zlarning olmoshga ko‘chishi (pronominalizatsiya)
Nutqdagi ma’lum sharoitga qarab ba’zi ot, sifat va sonlarning asl ma’nosi o‘zgarib abstraktlashadi, umumlashadi – olmoshga yaqinlashadi. Bu hodisa tilshunoslikda pronominalizatsiya deyiladi. (pronom-lotincha olmosh degan ma’noni bildiradi). Bu hodisa tufayli ot narsani, sifat belgini, son esa miqdorni bildirmay, olmoshlarga o‘xshab ularga ishora qiladi. Masalan, odam, kishi, inson, nafas, ish kabi otlar; ba’zi, boshqa, ayrim, tubandagi, quyidagi kabi sifatlar; bir soni olmoshga yaqinlashadi, olmosh vazifasida qo‘llanadi. Masalan: Uning ko‘nglini olishga bir inson topilmadi (hech kim topilmadi). Sizni bir odam chaqiryapti (sizni kimdir chaqiryapti). Yaqin kunda bajarilishi lozim bo‘lgan vazifalarimiz tubandagilardan iborat (shulardan iborat).
Quyidagi turkumlarga tegishli ayrim so‘zlar olmoshga ko‘chadi: 1) ot: odam, kishi, inson, narsa, ish: Shularni ko‘rib hayron qolasan kishi. Kecha yomon bir ish bo`ldi. 2) sifat: ba’zi, boshqa, ayrim, tubandagi, quyidagi: Ba’zilar bu qoidalarga rioya qilishmaydi. 3) son: bir: Sizni kabinetda bir odam kutyapti. Umuman olganda, bir, bar, hech so‘zlari bilan keladigan ko‘pgina so‘zlar olmoshga ko‘chishi mumkin: hech narsa, bir narsa, har yerda.
Eski o‘zbek tilida men olmoshi o‘rnida kamina (hozir ham ishlatiladi), kaminai kamtarin, bandai ojizingiz kabi so‘zlar ham qo‘llangan.
Faqir birinchi shaxs o‘rnida yoki «men», «sen» olmoshlari bilan birgalikda ishlatilib, so‘zlovchining kamtarlik qilayotganini ifodalaydi. Masalan: Tabibiy entikdi: - Faqiringiz vijdonim buyurgan gapni aytdim. Sizdek muhtaram zot taklif etadi-yu, bizdek faqir bosh tortadimi. (S.Siyoyev).
Kamina kamtarlik yoki odob yuzasidan «men» so‘zi o‘rnida ishlatiladi. Masalan: Kaminaning sizga bo`lgan hurmati g‘oyat samimiy. Kamina ham suhbatlaringizni sog‘ingan ekanman. (P.Qodirov). Xiva xonining saroyida ham kaminaning ko‘z-quloqlari bor. (Sh.Toshmatov).
Banda (bandai ojizingiz) so‘zi o‘zini kamtar tutish, murojaat qilayotgan shaxsga hurmat bildirish ma’nosini ifodalaydi. Masalan: -Amirim,-dedi mo‘ysafid soqolini tulamlab, - bu xokisor bandangizning (bandai ojizingizning) bir qoshiq qonidan keching. (P.Qodirov).