Zbekiston respublikasi oliy va o ‗ rta maxsus ta`lim vazirligi

O„ZLASHMALAR VA ULARNING AYRIMLARI YUZASIDAN 

E.VOHIDOV BILDIRGAN FIKRLAR XUSUSIDA 

Z. ALIMOVA,  

katta o„qituvchi (FarDU) 

 

---

326 

 

Hozirgi o‗zbek tilining lug‗at tarkibi o‗zbek tilining butun tarixiy taraqqiyoti 

davomida shakllangan hodisadir. O‗zbek tili leksik qatlamiga yangi so‗zlar, arabiy-

forsiy  izofalar,  iboralar,  hattoki  so‗z  yasovchi  qo‗shimchalar  ham  kirib  keldi. 

Bunday  so‗zlar,  avvalo,  mavhum,  keyinchalik  ularning  ko‗pchiligi  o‗z  qatlam 

so‗zlari  kabi  tilimizga  moslashib,  ajratib  bo‗lmas  holatda  o‗rinlashdi.  Ularni 

o‗zlashgan  qatlam  ekanligini  o‗rganish  tilshunoslikning  dolzarb  muammolaridan 

biri hisoblanadi. 

Tilshunos  O.  Azizovning  ta`kidlashicha,  ―boshqa  tillardan  birorta  ham  so‗z 

kirmagan sof til dunyoda bo‗lmagan va bo‗lishi ham mumkin emas‖ [1, 35]. O‗zga 

tillardan  lug‗at  tarkibiga  biror  so‗z  olib  kirmagan  til  eng  qashshoq  tildir. 

―O‗zlashmalar  tilning  kambag‗alligini  bildirmaydi,  odatda,  ularning  o‗zaro 

boyishiga  olib  kelgan  va  olib  keladi‖  [2,  207].  Shuning  uchun  o‗zlashmalarning 

lug‗at  tarkibi  rivojidagi  o‗rni  katta.  Lekin  ―O‗zbek  tili  leksikologiyasi‖  kitobida 

ta`kidlanishicha,  ―Til  o‗zida  vositalar,  imkoniyatlar  bo‗lgan  holda  boshqa,  o‗zga 

tildan so‗z olmaydi. Qabul qilinuvchi so‗z ma`lum, biror yangi tushuncha anglatsa, 

yangi  informatsiya  tashisa,  yoki  u  yoki  bu  semantik  yukka  ega  bo‗lsagina  tilga 

kirishi mumkin‖. 

E.Vohidov  so‗zni  zabarjad,  gavhar,  oltinga,  shoirni  zargarga  qiyoslaydi. 

Zargar  oltinni  havas  bilan  kaftiga  olib,  undan  mashaqqatli  mehnati  natijasida 

go‗zallik  yaratsa,  shoirlar  so‗zga  mehr  qo‗ygandagina,  ta`sirchan  misralar  yarata 

oladi [3, Ziyouz.uz]. 

E.Vohidov  ―Uch  daryodan  suv  ichgan  dengiz‖  maqolasida  tilimizning  ichki 

va  tashqi  omillar  asosida  rivojlanib  borishi  xususida  so‗z  yuritadi.  Shoir  ―o‗zbek 

tilining  buyuk  dengizi  uch  buyuk  daryo  –  turkiy,  arabiy  va  forsiydan  suv  ichish 

barobarida  eski  lotin,  xitoy,  hind,  mo‗g‗ul,  rus,  Evropa  tillaridan  bahramand 

bo‗lgan‖ini to‗g‗ri ta`kidlaydi. 

E.Vohidov  to‗g‗ri  ta`kidlaganidek,  o‗zga  tillardan  so‗z  olmagan  birorta  til 

yo‗q. Barcha tillar o‗zining ichki imkoniyatlari bilan birga, tashqi omillar hisobiga 

ham boyib boradi. Tilimizga kirib kelgan arabiy, forsiy so‗zlarni sohalar bo‗yicha 

tasnif qilar ekan, muallif diniy, ilmiy, ijtimoiy atamalarning ko‗pi arab tilidan, bir 

qator ish qurollarimiz, 

jomadon, xokandoz

, 

dastsho„, jomashu, dazmol, qog„oz

 kabi 

hunarmandchilikka  oid  so‗zlar,  shuningdek,  yuksak  she`riy  uslubga  xos  so‗zlar 

fors tilidan olinganini, ayrim so‗zlarning o‗zbekchasi ham, forschasi ham tilimizda 

barobar ishlatilishini bayon qiladi [3, Ziyouz.uz]. 

O‗zlashmalar  –  bu  biror  bir  tildan  boshqa  bir  tilga  ko‗chgan  lug‗at 

birliklaridir.  O‗zlashmalar,  shuningdek,  o‗zlashma  so‗zlar  deb  ham  yuritiladi. 

Amerikalik tilshunos olim U.Vaynrayxning yozishicha, o‗zlashmalarni, ko‗pincha, 

til  aloqasi  sodir  bo‗ladigan  madaniy  muhit  ehtiyojlariga  lug‗atning  mos  kelmay 

qolish  hollarini  tadqiq  etgan  holda  izohlash  mumkin.  O‗zlashmalar  yangi  termin, 

so‗z birikmalari uchun asosiy manba bo‗lib xizmat qiladi.  

Shuningdek,  o‗zlashmalar  ichida  kalkalab  olish orqali  o‗zlashgan  leksemalar 

ham uchrab turadi. Masalan,