Ўзбeкистoн рeспубликaси oлий вa ўртa мaxсус тaълим вaзирлиги aндижoн дaвлaт унивeрситети

4- Маъруза.
Ҳaйвoнлaрнинг ҳaётий шaкллaри.
ҲАЙВОНЛАРНИНГ ҲАЁТИЙ ШАКЛЛАРИ
Ҳайвонларнинг яшаш муҳитига мосланиш усулларидан бири морфологик адаптациядир. Ташқи муҳит омилларига морфологик мосланишлари яшаш тарзи ҳайвонларнинг ҳаётий шакллари дейилади. Ҳайвонларнинг тарихий ривожланиши жараёнида яшаб турган муҳитга мос равишда морфологик ва экологик мосланиш ҳусусиятлари шаклланган. Рус экологи Д.Н.Кашкаров биринчилардан бўлиб зооэкологияга ҳаётий шаклларини илк марта таснифлади. Олимнинг таъкидлашича, ҳайвонларнинг ҳаётий шаклларини таснифлашда ташқи муҳитнинг умумий ҳусусиятларидан ташқари, айни шу шароитдаги ҳаракатланиш имкониятлари, озуқанинг ҳарактери ва бошқалар инобатга олиниши лозим. Д.Н.Кашкаровнинг таснифига кўра ҳайвонларнинг ҳаётий шакллари – жадвалда берилган.
жадвал
Ҳайвонларнинг ҳаётий шакллари таснифи (Кашкаров, 1945)
Ҳайвонларнинг иқлимга бўлган муносабати бўйича:
I. Cовуқ қонли ҳайвонлар
Йил давомида фаол ҳайвонлар
Йилнинг маълум даврида фаол ҳайвонлар
А) ёзги уйқуга кетадиганлар
Б) қишки уйқуга кетадиганлар
II. Иссиққонли ҳайвонлар
А. Ўтроқ ҳаёт кечирувчилар
1. Йил давомида фаол ҳайвонлар
2. Йилнинг маълум даврида фаол ҳайвонлар
А) ёзги уйқуга кетадиганлар
Б) қишки уйқуга кетадиганлар
Б. Мавсумий ҳаёт кечирувчилар
1. Уя қурувчилар
2. Қишки фаол ҳайвонлар
3. Ёзги фаол ҳайвонлар
4. Кўчиб юрувчилар
Ҳайвонларнинг ҳаракатланишига мосланиш бўйича:
Сузувчи ҳайвонлар
Сув ҳайвонлари
А) нектонлар
Б) планктонлар
В) бентослар
2. Сувда ва қуруқликда яшовчилар
А) шўнғиб юрувчилар
Б) шўнғимайдиганлар ва бошқалар
В) фақат сувдан овқат топадиганлар
II. Кавловчи ҳайвонлар
Бутунлай ер кавловчи (ҳаёти тўлиғича тупроқ остида ўтадиган) ҳайвонлар
Нисбатан ер ковлайдиганлар (маълум муддатга тупроқ юзасига чиқадиган) ҳайвонлар
III. Қуруқликда яшовчи ҳайвонлар
Уя қурмайдиганлар
А) югурувчилар
Б) сакровчилар
В) ўрмаловчилар (судралувчилар)
2. Уя қурадиганлар
А) югурувчилар
Б) сакровчилар
В) ўрмаловчилар (судралувчилар)
3. Қояларда ҳаёт кечирувчилар
А) дарахтлардан тушмасдан ҳаёт кечирувчилар
Б) дарахтга тирмашиб юурувчилар
IV. Дарахтларда яшовчилар
А) дарахтлардан тушмасдан ҳаёт кечирувчилар
Б) дарахтга тирмашиб чиқувчилар
IV. Ҳаво муҳитида яшовчилар
А) ҳавода озиқ топувчилар
Б) озуқасини ҳавода туриб таъқиб этувчилар
Ҳайвонларнинг намликка бўлган муносабати бўйича:
Намликни олувчилар – гигрофиллар
Қуруқликни сезувчилар – ксерофиллар
Ҳайвонларнин озуқа ҳарактери бўйича:
Ўсимликхўрлар
А) кўкатхўрлар
Б) донхўрлар
В) мевахўрлар
II. Ҳаммахўрлар
III. Йиртқичлар
А) ҳашаротхўрлар
Б) этхўрлар
IV. Ўлимтик ва ўлаксахўрлар
Ҳайвонларнинг кўпайиш жойлари бўйича:
Ер остида кўпаювчилар
Ер юзасида кўпаювчилар
Ўт-ўланлар ярусларида кўпаювчилар
Буталарда кўпаювчилар
Дарахтларда кўпаювчилар
Турли бўшлиқ ва уяларда кўпаювчилар

Ҳайвонот дунёсининг ҳаётий шаклларини умумий тарзда ифодаловчи ушбу экологик тасниф ҳозирги пайтда энг кенг талқин этилган ва ҳар бир таснифий гуруҳлар доирасидаги ҳусусий ҳаётий шакллар аниқланиб тадқиқ этилган.