Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

12. Хизмат итларини ўргатишда қўлланиладиган
қўзғатувчиларни қўллаш.
Организм рецепторлари билан қабул қилинадиган ва олий асаб системаси билан жавоб қайтариш ҳаракатини чақирувчи ҳамма нарса қўзғатувчи деб аталади.
Ташқи қўзғатувчи атроф-муҳитдан пайдо бўлади, яъни ит организмининг ташқи томонидан ва сезги аъзолари орқали таъсир қилади (қулоқ, кўз, бурун, сезиш ва таъм сезиш). Ҳар бир сезги аъзоси фақат белгили қўзғатувчиларни қабул қилади, масалан қулоқ товушли буйруқ, шовқин, шивирлаш, отилган товуш, кўзлар-ёруғлик, кўринадиган сигналлар (ишора, кийим, ёруғлик).
Ички қўзғатувчи ит организмида пайдо бўлади (асаб ихтиёрсиз ҳаракат, нервни импульс гормонлари) ва ички орган рецепторлари билан қабул қилинади.
Итлар ўргатилганда ички қўғатувчини ҳисобга олган ҳолда ташқи қўзғатувчи ишлатилади.
Ўз табиати бўйича ва итларга таъсир этувчи усуллар бўйича қўзғатувчи қуйидагича бўлиши мумкин.

• 
  механик (зарба, итни бўйнидан тортмоқ, укол)
  
• 
  чироқ ёки кўринадиган (ишора, кийим шакли, ҳайвон кўриниши)
  
• 
  товушли (буйруқ, хуштак, портлаш)
  
• 
  электрли (электр токини ишлатиш)
  
• 
  озиқ-овқат (овқат, ҳид, таъм)
  
• 
  ҳидланувчи (одам изининг ҳиди, ҳаракат моддаларини ҳиди)
  

Машқлар давомида ўргатувчи итни асаб системасига шартли ва шартсиз қўзғатувчилар билан таъсир қилади. Ушбу қўзғатувчиларни тўғри ишлатиш учун уларнинг хуссиятларини ва қўлланилиш тартибини билиш керак.
Шартсиз рефлексни чақирадиган қўзғатувчи – шартсиз қўзғатувчи деб аталади. Шартли рефлексни чақирадиган қўзғатувчи эса – шартли қўзғатувчи деб аталади.
Буйруқ ва ишоралар асосий шартли қўзғатувчилар ва уларнинг асосида шартли рефлекслар ишлаб чиқарилади.
Буйруқ – мураккаб товушли шартли қўзғатувчи.
Механик қўзғатувчи
Булар навбатдаги турларда ишлатилади:

• 
  итга тасма билан таъсир этиш (тортиш)
  
• 
  яғрин (холка)га босиш, итнинг белига босиш
  
• 
  итни қамчи билан уриш
  
• 
  қаттиқ бўйинбоғ билан таъсир этиш
  
• 
  итни силаш ва бошқалар
  

Ўргатувчининг механик қўзғатувчи ишлатишдан мақсади шуки, итни ишлар билан бутунлай ўзига бўйсундириш, ўргатувчи хохлаган амални итга қилдиради. Шунинг учун ўргатувчи итга таъсир қилганда ҳар доим ютувчи бўлиши шарт. Итдан талаб қилинадиган амални бажарилишига албатта эришиши шарт.
Ўргатувчининг ёрдамчиси ҳар доим “ютқазувчи”, ит эса “ютувчи” бўлиши керак. Шундагина итда жасорат, агрессивлик уйғонади.