Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

7. Итларнинг хулқини бошқарадиган реакциялар
(тескари ҳаракатлар)
Ташқи муҳитдаги ва ит организмининг ички муҳитдаги ғашликни келтирувчи ҳаракатларга пайдо бўлган рефлексларни итнинг хулқи юзага чиқади. Инстинкт реакциялари – туғма ҳис тескари ҳаракатлари наслдан-наслга ўтади, лекин уларнинг шакли ва даражаси ит организмининг ҳолатига ва ташқи муҳитига боғлиқ. Инстинктлар ҳаёт давомида кўп шартли рефлекслар билан тўлдирилади, катта итда уларнинг юзага чиқиши қийинлашади ва улар мураккаб реакцияларни ташкил этади (жавобан ҳаракатлар).
Итларда кейинги мураккаб реакциялар юзага чиқади: озиқ-овқат, ҳимоя, мўлжаллаш, жинсий.
Озиқ-овқат реакцияси: оч итларда юзага чиқади ва бу реакция овқатни топиш ва емоқга жўнатилади. Бу реакцияга бир неча ҳар хил озиқ-овқат рефлекслари киради (овқатни ушлаш, ғажиш, йиртиш, ютиш, сўлак ажралиши). Ҳимояланиш реакцияси итга хавф-ҳатардан қочишга имкониятини яратади. Бу реакция 2 та шаклга бўлинади: актив ҳимоя ва пассив ҳимоя.
Аниқлаш реакцияси янги қўзғатувчи таъсирида юзага чиқади. Бу рефлекслар тақиқловчи ёки “бу нима?” рефлекси деб аталади. “Бу нима?” рефлексида ит ўша курсантни ҳидлайди, қулоқ солади, бошини қўзғатувчи томонга буриб, эҳтиёт, сезгир бўлади. Ҳаёт давомида бу туғма рефлекс мураккаблашади ва шу рефлекс орқали ит нафақат янги шароит билан ёки нотаниш қўзғатувчи билан танишади. Балки у мураккаб ҳаракатлар қилади, масалан йўқолган эгасини топишга интилади.
Аниқлаш рефлекси билан бошқа рефлекслар пайдо бўлади. Агар аниқлаш оқибатида янги қўзғатувчи ҳимояланиш ҳаракатини қилса унда ит унга ташланади ёки қочади, бу дегани аниқланган рефлекс ҳимояланиш актив ёки пассив рефлекс формасига айланади. Агар аниқлаш рефлекси овқатга пайдо бўлса, у овқатланиш рефлексига ўзгаради.
Жинсий реакция жинсий қўзғалишда пайдо бўлади ва кўпайиш жараёнини таъминлайди. Жинсий ва ота-оналик рефлекслари ички ва ташқи ғашликни келтирувчи ҳаракатлар билан биргаликдаги таъсири оқибатида пайдо бўлади. Ит ўргатилганда бу рефлекслар ишлатилмайди. Лекин бу рефлексларни катта куч билан келиши бошқа рефлексларни тормозлантиради ва ўргатишга халақит беради. Бирон мураккаб реакцияни пайдо бўлишининг асосида белгили инстинкт ётади, инстинктлар эса наслдан-наслга ўтади. Демак, белгили реакцияни юзага чиқишида насл муҳим аҳамиятга эга. Агар итнинг ота-онасида актив ҳимояланиш реакцияси ривожланган бўлса, унда бу итда ҳам бундай реакциялар ривожланган бўлади. Лекин туғма реакциялар юзага чиқиши ҳаётнинг шароитларига ҳамда йиғилган одатларга (шартли рефлексларга) ҳам оғлиқ. Улар у ёки бу реакцияларни юзага чиқиш сифатини ўзғартириши мумкин. Насл хусусиятларига, физиологик ахволига ва ҳаёт шароитларига (тарбиясига) боғлиқ бўлган асосий мураккаб реакциялар итлар хулқида ҳар хил даражада кўринади.
Итларда юзага чиқадиган нисбатан доимий ва энг кучли даражадаги реакциялар бошқарувчи реакциялар деб аталади.
Итларни ўргатишда бошқарувчи реакциялари ҳаддан ташқари катта аҳамиятга эга. Актив ҳимоя реакцияси яхши ривожланган итларни излаш-қоровуллаш ва қўриқлаш хизматлари учун ўргатилади. Агар итни аниқлаш реакцияси яхши ривожланган бўлса уни наркотик моддалар, мина излаш хизматлари учун ўргатилади. Агар итда озиқ-овқат реакцияси ривожланган бўлса, унда бу итни ўргатиш давомида кўпроқ рағбатлантириш сифатида озуқали қўзғатувчиларни ишлатиш керак.
Бир неча асосий реакциялар итларда тенг даражада кўринади, бу ҳол аралаш устунлик қилувчи реакциялар дейилади. Масалан, жахлдор ва қўрқоқ итлар учрайди, уларниг тенг даражада актив ҳимоя ва озиқ-овқат рефлекслари ёки мўлжаллаш ва пассив ҳимоя рефлекслари ривожланган.