Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги қарши муҳандислик иқтисодиёт институти нефть ва газ факультети

3-Маъруза. АРСларнинг турлари ва хоссалари.
Маъруза режаси:
1. АРСнинг ўзига хос жихатлари;
2. АРСларни бошқариш вазифасининг мақсадига кўра турлари;
3. АРСларнинг электр сигнал характерига кўра турлари;
4. Стационар ва ностационар АРСлар;
5. Детерменик ва стохастик АРСлар;
6. Статик ва астатик системалар.

АРСларнинг асосий ўзига хос жиҳати уларда бошқариш объекти автоматлаштириш системасининг таркибий элементи сифатида қаралади.

Бошқариш масаласининг асосий мақсадига кўра АРСлар стабилловчи, дастурий бошқариш ва кузатувчи системаларга бўлинади.
Стабилаштирувчи АРСларда ростланувчи катталикнинг қиймати доимий бўлади. Бу системаларда ростлагичнинг вазифаси ростланувчи катталикни муайян, мутлоқо доимий қийматида сақлаш ва технологик жараённи стабиллаштиришдир. Бу ҳолда технологик регламент талабларига кўра ростланувчи катталикнинг қиймати доимий бўлади. Ҳозирда бундай АРСлар кенг тарқалган.
Дастурий АРСларда олдиндан маълум бўлган қонунга кўра ўзгарадиган қийматли ростланувчи катталик мавжуд бўлади. Бу системада ростланувчи катталикнинг берилган қиймати ростлагичнинг вазифа блоки орқали маълум қонун бўйича ишлаб чиқарилади.
Кузатувчи АРСларда ростланувчи катталик вақт мобайнида олдиндан маълум бўлмаган қонун асосида ўзгаради ва қандайдир ташқи эркин жараён орқали аниқланади. Бундай системаларда ростлагичнинг вазифаси ростланувчи катталикнинг ҳозирги қиймати иккинчи мустақил катталик қийматини аниқ такрорлашдан (ёки уни кузатишдан) иборат.
Шу билан бирга АРСларнинг оптимал, экстремал ва адаптив системалар каби турлари ҳам мавжуд. Ростланувчи катталикнинг қиймати ростлагич тамондан берилса ёки оптимал сатҳда сақланса, бундай система оптимал ростлаш системаси дейилади. Баъзан технологик жараён ўтишининг оптимал шароитини тажриба ўтказмасдан, аввалдан аниқлаш қийин бўлади. Шунда экстремал система танланган оптималлик мезонига муофиқ равишда шароитларни топиш ва уларни сақлаш вазифасини амалга оширади.
Характеристикалари ўзгарган технологик жараёнларнинг ўтиши оптимал бўлган шароитларни топиб, уларни амалга оширувчи системаларни адаптив АРСлар дейилади.
Ростланаётган катталиклар сонига кўра системалар бир ўлчовли (бир ростланувчи катталик) ёки кўп ўлчовли (бир неча ростланувчи катталиклар) бўлиши мумкин.
АРСлар шунингдек узлуксиз ва узлукли (дискрет) турларга бўлинади. Узлуксиз АРСларда ростланувчи катталик система занжири бўйича узлуксиз ўзгаради ва ростланувчи объектга нисбатан ростловчи миқдорнинг узлуксиз таъсирини ҳосил қилади.