Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон миллий университети “макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш” фанидан

5. Tijoratbanklariningfunksiyalari

Tijoratbanklariningiqtisodiyroliuningfaoliyatdoirasiningkengbo‘lishigaolibkeladi. Shusabablitijoratbanklariquyidagifunksiyalarnibajaradi:

• 
  vaqtinchabo‘shturganpulmablag‘lariniyig‘ishvaularnikapitalgaaylantirish;
  
• 
  korxona, tashkilotlarvaaholinikreditlash;
  
• 
  iqtisodiyotdahisob-kitoblarvato‘lovlarniamalgaoshirish;
  
• 
  moliya-valutabozoridafaoliyatko‘rsatish;
  
• 
  iqtisodiy-moliyaviyaxborotlarberish, maslahatxizmatlariniko‘rsatishvaboshqalar.
  

Banklarbo‘shpulmablag‘lariniyig‘ishvaularnikapitalgaaylantirishfunksiyasinibajaraturibbo‘shpuldaromadlarivajamg‘armalariniyig‘adi. Jamg‘aruvchi (bo‘shmablag‘ egasi) o‘zmablag‘larinibankkaishonibtopshirganiva bank bumablag‘lardanfoydalanganiuchunma’lumfoizhisobidadaromadoladi. Bo‘shpulmablag‘larihisobidanssudakapitalifondivujudgakeladivabu fond iqtisodiyottarmoqlarinikreditlashuchunishlatiladi.
Tijoratbankiningbo‘shturganmablag‘larnijalbetish, ularnikapitalgaaylantirishfunksiyasiasosiyfunksiyalardanhisoblanib, jalbetilganmablag‘lardandaromadqarzmablag‘larigabo‘lgan ta lab vataklifasosidashakllanadi.
Bankningvositachilikoperatsiyalaribozoriqtisodiyotitiziminirivojlantirishborasida bank faoliyatidatavakkalchilikvanoaniqlikningoldiniolishgasharoityaratadi. Pulmablag‘lari bank vositachiligisiz ham kreditorvaqarzoluvchiorasidamuomaladabo‘lishimumkin, ammo bubilanmablag‘larniyo‘qotishxavfidarajasioshadivamablag‘larnio‘zvaqtidaqaytaribololmaslikmuammolariyuzagakeladi. Bu muammolarningyuzagakelishishundaniboratki, kreditorvaqarzoluvchibir-birovihaqidayetarlidarajadama’lumotgaegaemasligi, mablag‘largabo‘lgan talab ningtaklifbilandoimomiqdoranvabirvaqtdatengemasligidadir. Tijoratbanklarimablag‘larnidepozitgajalbetishi, ssudaberishimumkin. Bank o‘zaktivlaribo‘yichakengdiversifikatsiyausuliniqo‘llabomonatlarniqaytaraolmaslikxavfidarajasinikamaytirishimumkin.
Iqtisodiytizimniqaytaqurishuchunasosanvabirinchigaldaichkixo‘jalikjamg‘armalarigatayanishlozim. Tijoratbankimoliyabozorigakreditresurslariga talab bilankirarekan, nafaqatiqtisodiyotdamavjudbo‘lganbarchajamg‘armalarnimaksimaldarajadayig‘ishga, balkijoriyiste’molnichegaralashbilanjamg‘armanishakllantirishgasamaralita’sirko‘rsatmog‘ilozim. Jamg‘armamablag‘larnishakllantirishdatijoratbanklaridepozitsiyosatiningta’sirikatta. Omonatchilargayuqorifoizlardantashqari, bank kreditlarigayuqorikafolatvaishonchlilikkerak. Omonatlarniqo‘yishdaxavfsizlikbilanbirqatordamijoztijoratbankifaoliyatihaqidayetarlichama’lumotgaegabo‘lishivabubilan u bankningmoliyaviyahvoligabahoberaolishimumkin.
Tijoratbanklarifaoliyatidaasosiyo‘rinnikorxona, tashkilotlarni, aholinivaturlisubyektlarnikreditlashegallaydi. Kreditlashjarayoninitashkilqilishda bank moliyaviyvositachirolinio‘ynaydi. U bo‘shturganmablag‘larnijalbqiladivao‘znomidanmijozlargavaqtinchafoylanishgaberadi. Bank kreditihisobidaniqtisodiyotningmuhimtarmoqlari – sanoat, qishloqxo‘jaligi, savdovaboshqalarmoliyalashtiriladivaishlabchiqarishnikengaytirishgaasosbo‘ladi.
Tijoratbanklarishartnomaasosidabir-birlariningmablag‘larinidepozit, kreditshaklidajalbetishlari, joylashtirishlari, o‘zustavlaridako‘rsatilganboshqao‘zarooperatsiyalarniamalgaoshirishlarimumkin.
Mijozlargakreditberishvao‘zzimmasigaolganmajburiyatlarnibajarishuchunmablag‘ yetishmayqolgantaqdirdatijoratbanklarikreditresurslariolishbo‘yichaMarkaziybankkamurojatqilishlarimumkin.
Tijoratbanklarioperatsiyalaribo‘yichafoizstavkalariularningo‘zlaritomonidanmustaqilbelgilanadi. Ammo bustavkalardavlatpul-kreditsiyosatining bosh yo‘nalishlaridabelgilabberiladiganfoizstavkalarisiyosatigaasoslanganbo‘lishilozim.
Bozoriqtisodiyotigao‘tishdavridaqimmatliqog‘ozlarbozoriningyaxshitaraqqiyetmaganbosqichlaridaiqtisodiyotdamavjudbo‘lganasosiymoliyaviyresurslarbanklargaomonatlarnijalb qi lishorqaliamalgaoshiriladi.
Banklarningkeyingifunksiyasibumustaqilsubyektlararoto‘lovoperatsiyalariniamalgaoshirishfunksiyasidir. Rejaliiqitsodiyotdavridabarchato‘lovlarbirginaDavlatbankiorqaliamalgaoshirilgan, hisob-kitoblarningbundaytizimidato‘lovlarniamalgaoshirishdadavlato‘zikafilbo‘lardi. Mustaqiltijoratbankitiziminishakllantirishhisob-kitobtiziminingajralishigaolibkeladivabanklaro‘zzimmalarigaoladiganjavobgarlikdarajasinioshiradi. MFO hisobvaraqlaridanfoydalanganholdaamalgaoshiriladiganhisob-kitoblaro‘rnigabanklararohisobningkorrespondentschotlargao‘tishi ham javobgarlikdarajasiningko‘payishigaolibkeldi. Bundaysharoitdatijoratbanklari, mi jozlarhisob-kitoblaribo‘yichato‘lovlarnio‘zvaqtidaamalgaoshirilishibo‘yichamas’uldir.
Bozoriqtisodiyotigaasoslanganbarchamamlakatlardatijoratbanklariiqtisodiyotningto‘lovmexanizmidayetakchio‘rintutadi.
Iqtisodiyotto‘lovlariniamalgaoshirishniislohqilishvarivojlantirishorqalimamlakatimizto‘lovtizimidatijoratbanklariningo‘rnikengaymoqda. Undantashqaritijoratbanklarimoliya- valutabozoridafaoliyatko‘rsatishi, ya’niqimmatliqog‘ozlarchiqarishivaularnijoylashtirishi, sotibolishi, mijozlarga har xilaxborotlar, maslahatlarberishbilanshug‘ullanishimumkin.
Tijoratbanklariyuqoridakeltirilganfunksiyalarasosidaquyidagioperatsiyalarnibajaradi:

• 
  passivoperatsiyalar;
  
• 
  aktivoperatsiyalar;
  
• 
  bank xizmatlarivavositachilikoperatsiyalari;
  
• 
  bankningo‘zmablag‘larihisobidanamalgaoshiradiganope-ratsiyalarivaboshqaturdagioperatsiyalarnibajaradilar.
  

Xulosa
Xulosaqilibaytgandahozirgivaqtdarespublikamiztijoratbanklariaktivlariningtarkibidasalmog‘igako‘rabirinchio‘rinnissudavalizingoperatsiyalari, ikkinchio‘rinniesaboshqabanklardagivaO‘zRMarkaziybankidagimablag‘laregallaydi. Holbuki,O‘zRMarkaziybankidagimablag‘lardaromadkeltirmaydiganaktivhisoblanadivaularningdaromadlilikdarajasiesa, deyarliyo‘qdir. Rivojlangan industrialmamlakatlarning bank amaliyotidaesa, tijoratbanklariaktivlariningtarkibidasalmog‘igako‘rabirinchio‘rinnikreditlar, ikkinchio‘rinniqimmatliqog‘ozlarshaklidagiaktivlar, uchinchio‘rinniesa, kassaliaktivlaregallaydi.
Qimmatliqog‘ozlargaqilinganinvestitsiyalardaromadlilikdarajasigako‘rakreditlardankeyingiaktivhisoblanadi. Bundantashqari, ularbanklarninglikvidliliginita’minlashdamuhimrolo‘ynaydi. SHuboisdan ham, ko‘plabxorijiybanklardaaktivlarningdaromadlilikdarajasiniyuqoriekanligikuzatiladi.
Respublikamiztijoratbanklariaktivlariningdaromadliliginioshirishbilan
bog‘liqbirqatormuammolarningmavjudligixususidaxulosachiqarishmumkin.
Bizningfikrimizcha, ulardanasosiylarisifatidaquyidagimuammolarniko‘rsatishmumkin:
1Respublikamiztijoratkeltirmaydiganvadaromadlilikdarajasi past bo‘lganaktivlarni, ya’niO‘zRMarkaziybankidagimablag‘lar, kassaliaktivlar, binovainshootlarnisezilarlidarajadayuqorisalmoqqaegaekanligimuammosi.
2 Respublikamiztijoratbanklariaktivlariningdaromadlilikdarajasigasalbiy
ta’sirqiluvchimajburiyzahiratalabnomalariningyuqoriligi.
3 Tijoratbanklaridamijozlarningkreditto‘lovigalayoqatliliginibaholash
tiziminitakomillashmaganligi.
Respublikamizningbirqatortijoratbanklaridaqo‘llanilayotgankreditga
layoqatliliknibaholashko‘rsatkichlarimijozningpuloqimini real darajasini
aniqlashimkoninibermaydi. Bizningfikrimizcha, baholashtizimigaxosbo‘lganikkiasosiykamchilikmavjuddir:
a) etarlidarajadabaholashko‘rsatkichlaridanfoydalanilmayotganligi.
b) o‘rtachatarmoqko‘rsatkichlarinidoimiyravishdavako‘rsatkichlarni
haqqoniytarzdae’lonqilinmayotganligi.
Buboradagiikkinchikamchilikningmohiyatishundaki,baholashko‘rsatkichlariningasosiyqismio‘rtachatarmoqko‘rsatkichlaribilansolishtirishasosidaqo‘llaniladi. SHuboisdan, doimiytarzdae’lonqilinadiganvasoxtabo‘lmagano‘rtachatarmoqko‘rsatkichlariningbo‘lishibaholashtizimini
takomillashtirishningzaruriyshartihisoblanadi.
4 Respublikamiztijoratbanklariningqimmatliqog‘ozlarbilanamalgaoshiriladiganoperatsiyalarinirivojlanmaganligi.
Respublikamiztijoratbanklariningmilliyvaxalqaro fond birjalaridagifaoliyatisustligichaqolmokda. Bu holatbanklarningqimmatliqog‘ozlarportfelinitahlilqilishjarayonidayaqqolnamoyonbo‘ldi. Holbuki, rivojlanganxorijiydavlatlar bank amaliyotidaqimmatliqog‘ozlarbilanbog‘liqoperatsiyalarbanklarningssudalardankeyingiikkinchiasosiyfaoliyatturihisoblanadi.