Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон миллий университети “макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш” фанидан

4. Tijoratbanklarifaoliyatiningtamoyillari

Tijoratbanklariningmohiyativaularningfaoliyatko‘rsatishasoslariularfaoliyatinitashkilqilishningasosiytamoyillaridao‘zifodasinitopadi.

1. 
   Tijoratbanklariningkreditresurslariniyaratishdachetdanjalbqilinganresurslargatayanibishlashtamoyili.
   
2. 
   Tijoratbanklarininghaqiqatdamavjudmablag‘larchegarasidaxizmatko‘rsatishi.
   
3. 
   Bank faoliyatiningto‘laiqtisodiymustaqilligi.
   
4. 
   Banklarfaoliyatiningtijorattavsifi .
   
5. 
   Mijozlarmanfaatinihimoyaqilish.
   
6. 
   Banklarningdaromadliligivaularfaoliyatininguniversallashuvi.
   

Tijoratbanklariningjalbqilinganmablag‘lardoirasidakred it resurslarinitashkilqilishvaishlashtamoyili bank faoliyatiningpoydevorihisoblanib, uningdepozitvaomonatlarnijalbqilishgabo‘lganqiziqishlarinioshiradi, passivlarnijalbqilishbo‘yicharaqobatmuhitiningyuzagakelishigaasosbo‘ladi. Undantashqarichetdanjalbqilinganvaqo‘yilganmablag‘larmutanosibligibanklardadepozitlarnijalbetishgaqiziqishnikuchaytiradivabumablag‘lardanunumlifoydalanishgaasosyaratadi.
Tijoratbankiningikkinchivaasosiytamoyillaridanbiribuhaqiqatdamavjudbo‘lganmablag‘larchegarasidaxizmatko‘rsatishdir. Tijoratbankiboshqa bank vakillikhisobraqamiganaqdpulsizto‘lovniamalgaoshirishi, boshqalargakreditxizmatiniko‘rsatishivavakillikhisobvarag‘idaqolganqoldiqchegarasidanaqdpullikoperatsiyalarnibajarishimumkin. Tijoratbanklarininghaqiqatdamavjudmablag‘larchegarasidafaoliyatko‘rsatishideganda, bankningnafaqato‘zresursvakreditqo‘yilmalariningmutanosibligi, balkibankningaktivlaribilanuningjalbqilinganmablag‘lario‘rtasidagimutanosibliginita’minlashitushuniladi. Bundaavvalambor, passivlarvaaktivlarmuddatlariningbirxilligiinobatgaolinishilozim. Binobarin, agar bank mablag‘larniqisqamuddatgajalbetganbo‘lsavabumablag‘larniuzoqmuddatlissudalargajoylashtirsa, bankningmajburiyatlaribo‘yichato‘lovlarnio‘zvaqtidaamalgaoshiraolishibirmunchamuammolarbilanbog‘liqbo‘lishi, buesao‘znavbatidabankningmoliyaviyholatigasalbiyta’sirko‘rsatishimumkin.
Bank aktividatavakkalchilikdarajasiyuqoribo‘lganssudalarmiqdoriningko‘payishi, bankningresurslarihajmidao‘zmablag‘larihissasiningoshirilishinitaqozoqiladi. Shunga ko‘ra, bank faoliyatinitartibgasoluvchiiqtisodiynormativlarnianiqlashda bank aktivlariningpassivlargamutanosibbo‘lishiniinobatgaolishlozim.
Bank qonundoirasidao‘zresurslaridanmustaqilravishdafoydalanishimumkin, lekinuningaktivoperatsiyalarihajminima’muriytaqiqlovusullaribilanchegaralashmumkinemas.
Ma’muriycheklovlarbirmartalikvafavqulodlihollardaqo‘llanilishimumkin. Bu cheklovlarnidoimiytarzdaqo‘llash bank ningtijoratasoslariningbuzilishigaolibkeladi. Shunga ko‘ra, banklarfaoliyatinitartibgasolishuchuniqtisodiyme’yorlardankengfoydalaniladi. Tijoratbanklariningjalbqilinganmablag‘lardoirasidakreditresurslarinitashkilqilishvaishlashtamoyili bank faoliyatiningpoydevorihisoblanib, uningdepozitlarjalbqilishgabo‘lganqiziqishinioshiradi, passivlarnijalbqilishbo‘yicharaqobatmuhitiyuzagakelishigaasosbo‘ladi.
Undantashqarijalbetilganvaqo‘yilganmablag‘larningmutanosibligitamoyilibanklardadepozitlarnijalbetishgaqiziqishinikuchaytirishvabumablag‘lardanunumliroqfoydalanishgaqaratilgan. Bu tamoyilasosidaishlashtijoratbanklarininglikvidliginioshirishgayordamberadi.
Uchinchitamoyilbubankningto‘laiqtisodiymustaqilligidir.
Bu tamoyilgaasosan bank o‘ziningvajalbetilganmablag‘lardanmustaqilfoydalanishi, mijozlarvaomonatchilarnio‘zimustaqilravishdatanlashi, kreditsiyosatinimustaqiltuzishivaamalgaoshirishi, foizstavkalarinimustaqilo‘rnatishivao‘zgartirishi, daromadlarnimustaqilravishdataqsimlashivaboshqafaoliyatturlarinimustaqilbajarishimumkinligiko‘zdatutiladi. Banklarfaoliyatito‘g‘risidagiamaldagihuquqiyme’yorlargaasosanbarchatijoratbanklario‘z fond vadaromadlaridaniqtisodiyjihatdanmustaqilfoydalanishlarimumkin.
Tijoratbankiningsoliqto‘lagandankeyingiqolganfoydasiaksiyadorlarningumumiyyig‘ilishiqarorigamuvofi q taqsimlanadi. Aksiyadorlarningumumiyyig‘ilishibankning har xilturdagifondlargaajratmalariningnormavamiqdorini, aksiyalargato‘g‘rikeluv chi dividentsummasinibelgilaydi.
Majburiyatlaribo‘yichatijoratbankio‘zmablag‘larivamolmulkibilanjavobberadi. Tijoratbankio‘tkazadiganoperatsiyalarningjavobgarliginio‘zzimmasigaoladi.
Uchinchitamoyilasosidatijoratbankivamijozmunosabatlariyotadi, ya’ni bank bozormezonlaridan, daromad, tavakkalchilikvalikvidlikdarajalaridankelibchiqqanholdassudaberadi.
Tijoratbankifaoliyatiniolibborishningto‘rtinchitamoyilibank faoliyatiningtijoratlashuvibo‘lib, bundabanklarningtijoratobyektivaqtinchabo‘shturganpulmablag‘larihisoblanadi. Bu pulmablag‘laribankkategishlibo‘lmaganbo‘lsa-da, faoliyatidavomida bank ularnio‘znomidanjoylashtiradi.
Bank tijoratikaminvestitsiyaqilibko‘proqdaromadolishtamoyiligaasoslanganiuchun, uningmajburiyatlariningpassivlaridagiulushikambo‘lishikerak.
Tijoratbankikreditberishvainvestitsiyalarnimoliyalashtirishjarayonidailojiborichako‘pdaromadolishnimo‘ljallaydi.
Undantashqari bank faoliyatiningxavfsizligi ham bank tijoratiningasosidanbirihisoblanadi. Bank har doimtavakkalchilikbilanbog‘liqfaoliyatko‘rsatadi. Bank faoliyatidatavakkalchilikdarajasiqanchakambo‘lsavaxavfsizligiyuqoribo‘lsa, bankningdaromadi ham shunchako‘pbo‘ladi.
Bozoriqtisodiyotisharoitidabanklarfaoliyatiningyanabirmuhimtamoyilishundaki, bank iqtisodiytashkilotsifatidao‘ziningkapitali, daromadibilantavakkalqilishimumkin, lekin u mijozningdaromadiyokikapitalibilantavakkalqilishimumkinemas. Qisqachaqilibaytganda, bank faoliyati„hammanarsamijozuchun“ degantamoyilgaasoslanganbo‘lishikerak. Bu tamoyil bank mijozuchunto‘laligichajavobberishzarurliginibildiradi, uningdaromadinita’minlaydi.
Mijozlartomonidanqaraganda bank har doimsheriktashkilothisoblanadi. Sheriklikmunosabatlariikkitomonningo‘zaroqiziqishlarigavaroziliklarigaasoslanganholdaamalgaoshirilishilozimligitufayli bank mijozlarmanfaatinita’minlashnibirinchio‘ringaqo‘yishikerak.
Tijoratbanklarifaoliyatiningkeyingitamoyilibubanklarko‘rsatadiganxizmatlarvaoperatsiyalarninguniversallashuvivadiversifikatsiyasibo‘lib, banklarfaoliyatiningturlitarmoqvasohalariniqamrabolishinikamtavakkalchilikasosidayuqoridaromadolishgayo‘naltirilganbo‘lishilozim.
Banklarqaysimulkshakligaasoslanganligidanqat’inazarularningfaoliyatiyuqoridagitamoyillargaasoslanadi.
Oldingiparagrafdata’kidlanganidekbanklaraksiyadorjamiyatkabiochiqturdagiyokiyopiqturdagiaksiyadorbanklarbo‘lishimumkin. Aksiyadorlarsafigakirishaksiyalarnisotibolishyo‘libilanamalgaoshiriladi. Huquqiyvajismoniyshaxslarbanklarningaksiyalarinisotibolishlarivaaksiyadorbo‘lishlarimumkin.
Ba’zitijoratbanklaripaylar (badallar) hisobidantashkilqilinishimumkin. Bu turdagibanklarningqatnashchilari ham huquqiyvajismoniyshaxslarbo‘lishimumkin.
Xususiybanklar – jismoniyshaxslarningpulmablag‘larihisobidantashkilqilinganbanklarhisoblanadi.
Bajaradiganoperatsiyalarigaqarabtijoratbanklari universal vamaxsusbanklargabo‘linadi.
Universal banklarxilma-xiloperatsiyalarbajarish, har xilxizmatlarniamalgaoshirishxususiyatigaegabo‘ladi. Maxsusbanklarma’lumyo‘nalishlargaxizmatko‘rsatib, o‘zfaoliyatinishuyo‘nalishlardayutuqlarga, samaradorlikkaerishishgabag‘ishlaydi. Bundaybanklargatarmoqlargaxizmatko‘rsatuvchibanklar, eksport-import operatsiyalariniolibboruvchibanklar, investitsiyabanklari, Ipoteka-Zaminbanklarinikiritishmumkin.
Joylashishbelgisigaqarabtijoratbanklari: xalqaro, respublika, mintaqaviy, viloyatbanklarigabo‘linishimumkin.
Tarmoqlargaxizmatko‘rsatishigaqarab: sanoat, qurilish, qishloqxo‘jalik, savdovaboshqabanklargabo‘linishimumkin.
Bozoriqtisodiyotisharoitidabanklarningroli, ularningiqtisodiyotgata’sirio‘sibbormoqda. Kreditmuassislari, aholi, korxona, tashkilotlar, kompaniyalarningbo‘shpulmablag‘lariniyig‘ishvajoylashtirishdantashqari, korxonalarningxo‘jalikfaoliyatinitakomillashtirishgayordamberadivakorxonalarfaoliyatinikuzatibborishimumkin.
Banklarvauningkreditiyordamidamavjudkapitaltarmoqlaro‘rtasida, ishlabchiqarishvamuomalasohasio‘rtasidaqaytataqsimlanadi.
Sanoat, transport, qishloqxo‘jaligisohasidaqo‘shimchainvestitsiyagabo‘lgantalablarnimoliyalashtirib, banklarxalqxo‘jaligidaprogressivyutuqlargaerishishnita’minlashimumkin.