63
давлатнинг яхлитлиги сақланди. Мамлакатнинг иқтисодий аҳволи бир оз бўлса-да,
мустаҳкамланди, сиѐсий барқарорлик таъминланди, ислоҳотлар, қурилишлар олиб
борилди.
ХVI аср охири ХVII асрнинг бошларида Мовароуннаҳр ҳудудида Шайбонийлар
ўрнига янги ўзбек
сулоласи - Аштархонийларнинг
бир
ярим асрлик фаолияти
бошланади
. Аштархонийлар ҳам мамлакатда давом этган ўзаро урушларга ва
бошланган инқирозга чек қўя олмадилар
. 1599 йилда аштархоний Боқимуҳаммад
тахтга ўтирди. У ўз ҳукмронлик йиллари Хоразм, Балх, Шибирғон, Маймана, Бағлон,
Бадахшон, Ҳисор ерларига юришлар уюштиради. 1605-1611 йилларда Валимуҳаммад
ҳукмронлик қилди. Валимуҳаммаднинг нўноқ сиѐсати туфайли, Хуросонда Эрон
сафавийларининг мавқеи ошиб боради. Бу эса йирик ўзбек амирларининг норозлигига
сабаб бўлади. Ўзаро ички кураш, тарафкашлик Валимуҳаммадга қарши фитна
уютиришга олиб келган ва бунинг натижасида Самарқанд ҳокими Имомқулихон
(1611-1642) тахтни эгаллаган эди.
Имомқулихон Аштархонийлар орасида энг нуфузли ҳукмдорлардан бири бўлган;
Имомқулихон Мовароуннаҳр чегараларига хавф солиб турган кўчманчи қалмиқ ва
қозоқ хонларига қарши тинимсиз кураш олиб борди.
Унинг укаси Нодир
Муҳаммадхон (1642-1645) даврида мамлакатда ички низолар ва ўзаро кураш янада
авжига чиққан. Чекка вилоятлар Тошкент, Хўжанд, Туркистон марказий ҳокимиятга
бўйсунмай қўйган. 1645 йилда Нодир Муҳаммадхоннинг ўғли Абдулазиз султон янги
хон деб эълон қилинган. Ваҳоланки, бу вақтда Бухорода ҳали Нодир
Муҳаммадхоннинг ўзи ҳукмронлик қиларди. Абдулазизхон ўз ҳукмронлиги
йилларида (1645-1680 йй.) Балхни Бухорога бўйсундиришга бир неча бор уриниб
кўрган. 1651 йилда Балх тахтига Абдулазизхоннинг укаси Субҳонқулихон султон
ўтиради. Кучли олий ҳокимиятнинг йўқлиги ва давлатдаги парокандаликдан
фойдаланган Хива хонлари мамлакат ичкарисига тез-тез бостириб кира бошлайдилар.
Хива хони Абдулғозихон (1645-1663 йй.) 1655 йилда Мовароуннаҳрга
икки марта
бостириб киради. Хива лашкарларининг мамлакат ичкарисига ҳужумлари кейинги
йилларда ҳам давом этиб турди. Хива билан узоқ давом этган урушлар мамлакатдаги
аҳволни оғирлаштиради ва ички зиддиятларнинг кучайишига сабаб бўлади. 1680
йилда Абдулазизхон тахтни укаси ва валиаҳд Субҳонқули султонга топширади.
Субҳонқулихон (1680—1702 йй.) Бухоро хонлигини узоқ йиллар бошқарган.
2. Бу даврда Балх, Бадахшон ҳам Бухоро давлатидан мустақил мулкларга
айланди. Бухоро хонлигидаги оғир сиѐсий ва иқтисодий вазиятдан Эрон шоҳи
Нодиршоҳ (1736-1747 йй.) усталик билан фойдаланди. 1740 йилда Нодиршоҳ Бухоро
хонлигига қарши юриш бошлаб, Аштархонийлар қудратига зарба беради. Мамлакатда
Абулфайзхон номигагина хон бўлиб, амалда эса бутун ҳокимият оталиқ Муҳаммад
Ҳакимбий, 1743 йилда унинг вафотидан кейин Муҳаммад Раҳим қўлига ўтган. Энг
яхши лавозимларга оталиқнинг қариндошлари тайинланади. Амалда Бухоро хонлиги
Эронга қарам давлатга айланиб қолди. Натижада 1747 йилда Нодиршоҳ фитна
туфайли ўлдирилди. Бухоро хонлигида бутун ҳокимият Муҳаммад Раҳим қўлида
мужассамлашди. Муҳаммад Раҳим ҳокимият тепасига келгач, 1753
йилда Бухорода
манғитлар сулоласига асос солди. Муҳаммад Раҳим (Чингизхон авлодига мансуб эмас
эди, шунинг учун у амир унвонини олди, бу даврдаги давлат Бухоро амирлиги деб
атала бошланди. Шу тариқа, 1599 йилдан то 1753 йилгача давом этган
Аштархонийлар ҳукмронлиги барҳам топди.
64
Муҳаммад Раҳим ҳукмронлиги даврида (1753-1758) Бухоро амирлигига қарашли
ерлар анча қисқарган эди. Унинг таркибига Бухоро, Самарқанд, Миѐнқол, Кармана,
Қарши, Ғузор, Карки, Чоржўй, Шаҳрисабз вилоятлари кириб, Тошкент ва Фарғона
вилоятлари хонлик тасарруфидан чиқиб кетган эди. Дониѐлбий оталиқ ҳукмронлиги
даврида (1758-1785) ҳам ўзаро урушлар давом этди. Кармана, Ўратепа, Нурота,
Шеробод, Бойсун ва бошқа жойларда маҳаллий кучлар бош кўтариб,
марказга
бўйсунмай қўйдилар. Амир Шоҳмурод ҳукмронлиги даврида (1785—1800) Дониѐлбий
жорий этган солиқлардан бир қанчаси бекор қилинди, иқтисодий ҳаѐт бирмунча
яхшиланди. Амир Ҳайдар даврида (1800-1826) ҳам ички ва ташқи урушлар давом этиб
турди. ХIХ асрнинг биринчи чорагида Бухоро, Хива ва Қўқон хонликлари ўртасида
Ўрта Осиѐда устунликка эришиш учун ўзаро урушлар бўлди. Тошкент, Туркистон,
Чимкент ва уларнинг атрофи Қўқон хонлиги таркибига қўшилди. 1825 йилда Хива
хони Оллоқулихон (1825-1864) Бухорога қарашли Марвни эгаллади. Тинимсиз
урушлар, солиқлар миқдорининг ортиб бориши 1821-1825
йилларда Бухоро ва
Самарқанд оралиғида яшовчи хитой-қипчоқ қабилаларининг қўзғолонига сабаб бўлди.
1826 йилда Амир Ҳайдар вафот этгач, бирин-кетин унинг икки ўғли Ҳусайн ва
Умар ўлдирилди. Тахтга унинг учинчи ўғли, шафқатсизлиги туфайли "қассоб амир"
лақабини олган Насруллахон ўтирди. У ҳокимиятни мустаҳкамлаш учун ўта
шафқатсизлик билан кураш олиб борди.
Do'stlaringiz bilan baham: