Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимё – технология институти

Тўртинчи босқич ҳисоблаш экспериментини бажариш билан
боғлиқ. ЭҲМ ҳисоблаш жараёнида тадқиқотчини қизиқтирган ҳар қандай
маълумотни бериш мумкин. Табиийки, мазкур маълумотни аниқлиги
математик моделни ишончлилиги билан белгиланади. Шунга кўра жиддий
амалий тадқиқотларда
баъзан
ҳозиргина тузилган дастур бўйича
тўлақонли ҳисоблашни ўтказиш дарҳол бошланмайди. Бундан аввал
дастурни «созлаш» учун зарур бўлган тест ҳисоб-китоблари ўтказилади.
Дастлабки
ҳисоб-китобларни 
ўтказишда 
математик 
модел
тестланади: ўрганилаётган объект, жараён ёки ҳодисани у қанчалик яхши
тавсифлайди, қай даражада ҳақиқатга яқинлиги аниқланади. Бунинг учун
етарлича ишончли ўлчашлар бўлган баъзи назорат экспериментларини
«тафтишлаш» ўтказилади. Бунда эксперимент ва ҳисоблаш натижалари
таққосланади, математик модел аниқланади.
Бешинчи босқичда ҳисоб-китоб натижаларини ишлаб чиқиш
ЭҲМда амалга оширилади, уларнинг атрофлича таҳлили ўтказилади ва
хулоса қилинади. Бунда хулосаларнинг икки тури бўлиши мумкин: ёки
математик моделни, ёки олинган натижаларни турли мезонлар бўйича
текширувдан ўтказиб аниқлаш зарурлиги белгиланади, булар илмий

---

63
ютуққа айланади ҳамда буюртмачига берилади. Амалда эса ҳар икки
хулосалар кўпинча учраб туради.
Ҳисоблаш эксперименти технологик туркумининг кўриб ўтилган
тархи 3-расмда келтирилган.
1. Математик модел тузиш.
2. Ҳисоб-китоблар натижасини ишлаб чиқиш, таҳлил ва хулосалар.
3. Ҳисоблаш алгоритмини ишлаб чиқиш.
4. ЭҲМда ҳисоблаш.
5. Дастурлаштириш.
ЭҲМда амалий масалаларни ечиш - мураккаб илмий ишлаб чиқариш
жараёни, уларни эгаллаш ва бошқариш учун уни ўрганиш зарур.
Ҳисоблаш экспериментидан фан ва техниканинг кўпгина соҳаларида
турли амалий масалаларни ҳал этишда фойдаланилади.
Ядро энергетикасида физик жараёнларда содир бўладиган
ҳодисаларни муфассал моделлаштириш асосида реакторларнинг ишлари
башоратланади. Бунда ҳисоблаш эксперименти табиийсига жуда яқин
ўтади, бу бутун тадқиқот туркумини тезлаштиради ва харажатларни
камайтиради.
3-расм. Ҳисоблаш эксперименти технологик туркумининг тархи

---

64