Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимё – технология институти

3. НАЗАРИЙ-ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАДҚИҚОТЛАР
НАТИЖАЛАРИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ

---

60
Назарий ва экспериментлар тадқиқотларни биргаликда таҳлил
қилишдан асосий мақсад - эксперимент натижалари билан ишчи гипотеза
илгари сурган фикрларни қиёслаш.
Назарий 
(ишчи 
гипотезага 
мувофиқ)
ва 
экспериментал
маълумотларни қиёслашда турли мезонлардан фойдаланилади. Масалан,
экспериментал маълумотларни берилганлардан, назарий боғлиқлик
асосидаги ҳисоблашлар туфайли олинган минимал, ўртача ва максимал
четга чиқиш.
Аммо, энг ишончли деб, эксперименталга назарий боғлиқ
айний
(мувофиқ) мезонлар ҳисобланади.
Ишчи гипотезани эксперимент маълумотлари билан
қиёслаш
натижасида қуйидаги ҳоллар кузатилиши мумкин:
1.
Ишчи гипотеза тўлиқ ёки деярли тўлиқ экспериментда
тасдиқланади. Бундай вазиятда ишчи гипотеза назарий қоида, азарияга
кўра исботланган бўлади.
2.
Ишчи гипотеза экспериментда қисман тасдиқланади, қолган
ҳолларда унга зид бўлади. Мазкур ҳолда ишчи гипотеза эксперимент
натижасига тўлиқ ёки деярли тўлиқ мосланиши учун модификацияланади.
Ишчи 
гипотеза 
ўзгаришини 
тасдиқлаш 
мақсадида 
тўғриловчи
эксперимент ўтказилади. Шундан сўнг гипотеза, биринчи галдаги каби,
назарияга айланади.
3.
Ишчи гипотеза эксперимента тасдиқланмайди. Бундай ҳолда
аввал қабул қилинган гипотеза тўлиқ кўриб чиқилади яъни янгиси ишлаб
чиқилади. Салбий илмий натижалар эса янги гипотеза излаш доирасини
торайтириш имконини беради.
Гипотеза назарий қоида деб тан олингач, хулосалар ва (ёки)
таклифлар ифода топади, яъни тадқиқот натижасида олинган янгиси,
моҳиятлиги илгари сурилади. Асосий хулосалар миқдори 5...10 тадан

---

61
ошмаслиги керак. Асосий хулосалар билан бир қаторда айрим ҳолда
бошқа хулосалар ҳам қилиш мумкин (масалан 2- даражали).
Барча хулосалар икки гуруҳга бўлинади: илмий ва ишлаб чиқариш.
Илмий хулосаларда янгилик ҳиссаси кўрсатилади, булар бажарилган
тадқиқотлар туфайли фанга киритилган бўлади. Ишлаб чиқариш
хулосалари, фойда билан боғлиқ бўлади, буларни иқтисодиёт соҳасида
ўтказилган экспериментлар беради.