Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимё – технология институти

2. НАЗАРИЙ ТАДҚИҚОТЛАРНИНГ БИРИНЧИ БОСҚИЧИ.
Назарий тадқиқот 3та босқичдан иборат.
1 – босқич, бу янгисини қуриш ёки маълум бўлган назарий базисни
кенгайтириш. Агар борлиқ хақидаги маълум бўлган илмий тасвир мавжуд
бўлган муаммоларни еча олмаса, биз янги ғоя ва тушунчалар, тамойил ва
тахминлар асосида борлиқнинг янги тасвирини қуришга харакат қиламиз.
- Борлиқнинг илмий тасвири – бу тегишли фалсафий билим ва
ғоялар асосида қурилган ва маълум ривожланиш босқичига тегишли
бўлган маълум фан соҳаси бўича дастлабки назарий тушунча, тамойил ва
тахминларни ўз ичига оладиган табиат хақидаги умумий тасаввурларнинг
тизимидир. Борлиқнинг механик, физик ва биологик тасвирлари мавжуд.
- Тушунча. Умумий тушунчаларнинг келиб чиқиши турлича талқин
этилади. Идеалистлар томонидан улар ғоявий муқаддимани туғулиши
дейилса, материалист умумий тушунчалар тажрибалар асосида юзага
келади ва бизнинг тасаввурларимизни умумлаштиради деб хисоблайди.
- Илмий тамойил – бу назарий қурилма учун дастлабка асос ёки
муқаддимадир. Назарий билимнинг дастлабка тамойили ташқи дунёнинг
мавжудлиги ва уни киши тафаккурида акс этишидир.
- Илмий тахмин. Тахмин –илмий гумон ёки фараздир.

---

68
- Фикрий тажриба –у реал тажрибани фикран ўтказишдир, яъни уни
ўтказишга тайёрлаш жараёнида алоҳидаги қисмларни ўйлаб кўришдир.
-
Идеаллаштириш. Бунда ўрганилаётган жараёнларнинг реал
кечиши маълум қонунлар ва мавжуд шароитларни хисобга олган холда
фикрлар харакати билан алмаштирилади.
3. НАЗАРИЙ ТАДҚИҚОТЛАРНИНГ ИККИНЧИ БОСҚИЧИ
Назария тадқиқотларнинг 2-босқичи топилган асосга, пойдеворга
илмий назарияни қуришдан иборатдир. Назарияни қуриши учун аввал
баъзи-бир умумий тушунчалар, тамойиллар ва гипотезаларни топиш ва
уларни асос сифати қўллаш зарур.
Назария деб маълум бир ходисани тушунтириб бериш ва аниқлашга
йўналтирилган ғоялар йиғиндисига айтилади. У тор ва махсус маънода
илмий билимни ташкил этишнинг энг юқори ва ривожланган шаклидир.
Назария объектни унинг ички боғланишларини эътиборга олган холда ва
тизим сифатида бир бутун холда тушуниш имконини беради. Назария
нафақат умумлаштириш функциясини балки илмий башорат қилиш
функциясини хам бажаради.
Назариянинг ўз мантиқий структураси мавжуд. Назарияни қуриш
методларига аксиоматик ва генетик методлар киради, улар дедукция ва
индукцияга таяниб бир –бирини инкор этмайди ва бир –биридан
ажралмайди. Илмий қонун илмий назариянинг асосини ташкил қилади.
Унинг ёрдамида илмий
далиллар тегишли нуқтаи-назар бўйича
умумлаштирилиб, бир тизимга солинади ва шунга кўра олинган далиллар
асосида ички боғланишлар очилади.