Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимё – технология институти

2. ЗЕХН ВА ИДРОК БЕЛГИЛАРИ
Зехн ва идрокнинг асосида белгиларига иштиёқ, қониқмаслик ва
оптимизм киради.
Иштиёқнинг 
турли 
поғоналари 
мавжуд, 
яъни
қизиқишдан
ишқибозлик ва мухаббатгача. Кибернетиканинг асосичиси Винернинг
ёзишича артист, ёзувчи ва олим ижодга томон шундай импульс сезиб
туриши керакки, токи у текинга ишлашга тайёр туриши ва хаттоки ўз
ишини қилиш имкониятини олиш учун пул тўлашга ҳам тайёр бўлиши
лозим. Одатда инсон энг юқори натижаларга етиша оладиган меҳнат
турини танлайди. Илмий ишга иштиёқи бўлган инсонни унга нима
беришидан
қатъий 
назар 
фаолиятнинг 
ўзи 
илхомлантиради,
хаяжонлантиради ва қизиқтиради.
Илмий ишга бўлган зарурият билиш жараёнига хеч алоқаси
бўлмаган бошқа заруриятларнинг натижасидир. Бунда инсонни илмий
фаолият предмети, эмас балки ундан чиқаётган моддий ёки рухий фойда
қизиқтиради. Эйнштейннинг фикрича, бундай кишилар учун илм–фан
улар хаётини тўлдирадиган ва шухратпарастликни
қониқтирадиган
нарсага айланади. Бундай кишилар учун шахсий муваффақият жуда

---

85
мухим, 
улар 
жиддий
қийинчиликлар 
туғилганда 
фанга 
бўлган
қизиқишларини тез йўқотадилар.
Замонавий фанда, жиддий натижалар олиш учун турли илмий
қизиқишлардан бирига нисбатан диққатни жамлаш талаб этилади.
Истеъдоднинг 
энг 
кўзга 
кўринган 
белгиси–қизиқувчанлик 
ва
хавасмандлик. У 2га бўлинади: суст ва фаол. Суст хавасмандлик фандаги
аниқ ва адабиётларда берилган натижаларни қидиришни таъминлайди.
Фаолли хавасмандлик мустақил тадқиқотларнинг мустақил ечимларини
талаб этади. Суст хавасмандликдан билимдонлар, фаол хавасмандликдан
чинакам тадқиқотчилар туғилади.
Қониқмаслик–илмий истеъдоднинг кўп қиррали симптони бўлиб, у
энг аввал шахсий илмий мехнат натижалари ва жараёнга нисбатан пайдо
бўлади, ўз хатоларига, тўплаган билимларига, обрўсига нисбатан
қониқмаслик пайдо бўлади. Ўзига танқид кўзи билан қараш, ақл билан иш
тутишнинг энг юқори шаклидир. Итеъдодли инсон мақуллашдан кўра
кўпроқ иккиланишга мойилдир.
Қониқмасликни танқидбозлик билан чалкаштириш мумкин эмас.
Одатда уқувсиз кишилар энг талабчан танқидчилар бўлади, уни қандай
қилишини билмай туриб, бошқалардан мумкин бўлмаган нарсаларни
талаб қиладилар. Қониқмаслик билишни қотиб қолишдан сақлаш учун
самарали воситадир.
Оптимизм–муваффақиятга, ишончга интуитив ёки билиб туриб
асосланадиган махфий қобилиятларни ташқаридан юзага чиқаришдир.
Оптимизм кўп холларда инсон ишончини тасдиқловчи тажрибалар
натижаси бўлиб хизмат қилади. Илмий оптимизм кўпинча таваккалга
бўлган қобилият асосида юзага чиқади. Фан қанча кўп ривожланса, у
шунча кўп таваккални талаб этади. Билимлар жуда катта тезликда ўсиб
бораяпти, уларни эгаллаш шунга қийин кечаяпти. Муваффақиятга ишонч

---

86
учун асос шунча кам қолаяпти. Бу холда таваккал олимга муаммони
ечимини топиш учун ишончнинг кўрсатчики сифатида намоён бўлади.
Оптимизмни ўзига ишонч билан аралаштириш мумкин эмас, чунки у
қобилиятга эмас, балки тасодифий ютуқларга суянади.
Зехн идрокнинг яна хазилкашлик, хозиржавоблик, вазифаларини
ечишдаги соддадиллик, ёзма ва оғзаки нутқнинг хусусиятлари каби
белгилари ҳам бор.