Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат шарқшунослик институти

3-боб.
ИСЛОМГАЧА ЭРОНИЙ ТИЛЛАРДАГИ АДАБИЁТ

1. 
   Исломгача Эрон ва Турон халқлари яратган адабий меросни даврлаштириш
   

Исломгача бутун башарият қатори мусулмон минтақаси халқлари ҳам узоқ тарихий жараённи бошдан кечирдилар, буюк маънавий камолот йўлини босиб ўтдилар. Аждодларимиз аввало табиат билан муносабатда маълум уруғ, қабила жамоаси таркибида ўзлигини англаб етган бўлсалар, замонлар ўтиши билан аста-секин минтақа миқёсига чиқдилар.

Китоб муқаддимасида биз инсоният тараққиёт тарихини 5 даврга ажратиб, улардан биринчи учтасини 1) ибтидоий жамоа тузуми (тош асри), 2) шаҳар—давлатлар даври (бронза асри), 3) империялар ёки буюк салтанатлар даври (темир асри) деб атаган эдик. Алишер Навоийнинг мажозий талқинлари ҳам айни шу тасниф билан тўла мувофиқ тушиши бежиз эмас. Демак, минтақа халқларининг маънавий такомили деярли шундай изчилликда ривож олган деб тасаввур қилсак, ҳақиқатдан узоқ бўлмайди.
Юқорида айтилганларга мос равишда исломгача минтақа маънавияти ривожидаги асосий босқичлар ва уларда эроний тилларда яратилган асосий адабий манбаларни жадвал шаклида келтирамиз:

3-жадвал.

ИСЛОМГАЧА МИНТАҚА МАЪНАВИЯТИНИНГ РИВОЖИ ВА ЭРОНИЙ ТИЛЛАРДАГИ АДАБИЙ МАНБАЛАР

Босқичлар	Тарихий давр	Адабий манбалар
1-босқич - Илк маънавият унсурларининг шаклланиши	Ибтидоий жамоа даври (тош асри) Энг қадимги давр-лардан милоддан аввалги 3 – мингйил-ликгача	Жамшид ҳақидаги асотир ва бошқа баъзи асотирлар (“Авесто” таркибида)
2-босқич – Илк шаҳар жамоаси маънавияти	Шаҳар-давлатлар даври (бронза асри) Милоддан аввалги 3-2 мингйилликлардан – 1-мингйиллик ўрта-ларигача	“Авесто” китоби ва “Маздаясна” эътиқоди
3-босқич – Миллат ва миллий давлат-чилик ғоялари-нинг шаклланиши	Буюк салтанатлар (империялар) даври (темир асри) Милоддан аввалги 1-мингйиллик ўрта-ларидан милодий 9-асргача	“Зенд-Авеста”, Денкарт”, “Бундахишн”, “Карнамак Артахшер Папакан”, “Худойнамаклар”, “Арта Вираф-намак”, “Ядгари Зареран”, “Драхти асурик”, “Меноги храд”, Пандномалар”, монийликка оид асарлар ва ҳ.к.

Энди ушбу 3 тарихий даврда яратилган адабий ёдгорликларга қисқача тўхталиб ўтамиз: