Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат шарқшунослик институти

Деконструктивизм. Бу йўналиш ғарбий фалсафий фикр: ички-ташқи, қалб-
тана, нутқ-хат, қатнашиш- келмаслик, табиат- маданият, шакл-мазмун каби 
иерархик оппозициянинг танқиди сифатида пайдо бўлган.Унинг ёрқин вакили 
Жак Дерридадир. Оппозицияни деконструкция қилиш демак оппозиция табиий ва 
зарурий нарса эмас у фақат дискурс натижасида пайдо бўлган конструкциядир. 
Бу конструкция деконструкция учун, яъни у оппозицияни бузиш ва уни қайтадан 
ёзиш учун ишлайди. Бу дегани, уни бузиш учун эмас, балки унга янги структура 
бериш учундир.
Ўқиш усули сифатида деконструкция, Барбары Джонсон айтганидек, –“ бу 
матн ичидаги ҳаракатланувчи кучни намоён этишдир, яъни тилнинг перформатив 
ва қайд қилувчи аспектлари ўртасидаги қарама-қаршиликни тадқиқ қилиш 
демакдир. 
Феминистик назария. 
Феминизм – постструктурализмнинг бир варианти бўлиб, унинг вазифаси 
“эркак –аёл”ва бошқа оппозицияларни бузиш деб ҳисоблайди. Аммо бу 
феминизмнинг фақат бир томонидир. У бу соҳадаги ягона бир мактаб эмас, балки 
ижтимоий ва интеллектуал ҳаракатдир ва муҳокама майдонидир. Феминизм 
назариётчилари аёллар ҳақ-ҳуқуқини ҳимоя қиладилар ва аёллар яратган 
матнларни уларнинг ҳаётий тажрибаси сифатида қўллаб- қувватлайдилар. 
Танқидчилар Британия ва Америкадаги ҳаракатни “Француз феминизми”деб 

---

атайдилар. Бунда аёл радикал куч сифатида намоён бўлади. Феминизм вакиллари: 
Жаклин Роуз
4
, Мэри Якобус
5
ва Кая Силверман. Уларнинг фикрича, ижтимоий 
талабларни бизнинг ички тажрибамизнинг бир қисми сифатида қийинчиликларни 
психоаналитик жиҳатдан таҳлил қилинса, аёллар томонидан енгиб бориладиган 
тўсиқлар ва қийинчиликларни одамлар тушуниши мумкин. Феминизм ўзининг 
кўпгина вариантлари билан АҚШ ва Буюк Британияда адабиётни ўқитишни 
ўзгартишга сабаб бўлди ва адабиёт макони кенгайтирилди, дастурга эса янги 
материаллар киритилди. 
Психоанализ. Бу назария адабиётшуносликка интерпретация усули 
сифатида, тил назарияси ва идентивлик(ўхшашлик) ва субъект сифатида таъсир 
қилган. У бир томондан, замонавий герменевтиканинг ниҳоятда таъсирли оқими, 
яъни нуфузли метатил ёки адабий асарнинг таҳлилида ишлатиладиган терминлар 
луғати, шунингдек, ҳаётий вазиятларда ҳам “ўзи нима бўляпти”ни тушуниш учун
қўлланади. Бу нарса психоаналитик мавзуларга ва ғояларга зийрак бўлган 
адабиётшуносликнинг яратилишига олиб келади. Бошқа томондан, замонавий 
психоанализга Жак Лакан асарлари жуда кучли таъсир кўрсатди. У анъанавий 
психоанализ билан алоқасини узиб, ўзининг шахсий мустақил мактабини ташкил 
этди. Бу мактабнинг номи “Фрейдга қайтиш” деб номланади. 
Психоанализ Лакан учун онгсизликни вербализациялаш усули бўлиб, бу 
онгсизлик худди тилга ўхшаб тузилган бўлади.У Фрейд томонидан очилган
трансференцияни, яъни пациент онгсизлгининг (ўтказилишини) тушунтириб 
беришга ҳаракат қилади. Пациент психоаналитикнинг унга бефарқ бўлмаганини 
айтади. Бу эса кўпгина пациентларнинг психоаналитикни севиб қолишига олиб 
келади. Бундай ҳолатда пациент ҳолати интерпретация орқали очиб беради
6
.
Асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар 
1. Ж.Коллер .Адабиёт назарияси ва қисқача адабиётшуносликка кириш. – 
ОУП: Буюк Британия. 2011 
2. Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари.-Т.: “Ўзбекистон” 2002.
3.Умуров Х. Адабиётшунослик назарияси.-Т.: “Ўқитувчи”, 2004. 
4.Улуғов А. Адабиётшуносликка кириш . “Университет”. 2005 
6
Jonathan Culler “Literary theory: A very short introduction”– UK: OUP. 2011. 8- боб. “Адабий мактаблар” 84-96-
бетлар.