Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат шарқшунослик институти

Рус формализми. ХХ асрнинг бошларида рус формалистлари адабиётнинг 
адабийлигига, яъни адабий асар яратилишида, поэтик тилни ўрганишга, 
тажрибадан четланишга эътиборларини қаратишлари кераклиги ҳақида бонг 
урдилар. Муаллифнинг эътиборларини стилистик усулларга қаратар эканлар, 
формалистлар таъкидладиларки, сўз – “адабиётнинг ягона қаҳрамонидир”. Биз 
муаллиф нима деяпти?- дейиш ўрнига бу ерда нима бўляпти?- деймиз. 
Формалистларнинг учта иштирокчиси: Роман Якобсон, Борис Эйхенбаум, 
Виктор Шкловскийлар адабиётшуносликни шакл ва ёзувчи техникасига 
йўналтирдилар.
“Четлатиш” формалистлар томонидан киритилган термин. В.Шкловский 
ўзининг “Санъат усул сифатида”мақоласида четлатиш усулини “предметни ўзгача 
қабул қилишни яратиш, уни “таниш” эмас, “кўра олиш” сифатида деб 
таърифлайди.
Бундай ўзгача қабул қилиш бадиий асарни ”шаклни қийинлаштириш” билан 
яратилади. Бундай ҳолатда нарса ўз номи билан аталмайди, балки биринчи марта 
кўраётгандай тасвирланади. В.Шкловский четлатишга мисол сифатида опера 

---

спектакли “Уруш ва тинчлик”даги тасвирлашни келтиради.( Қаранг: В. 
Шкловский. О теории прозы. М., 1983. С. 100). 
Янги танқид. Бу ҳодиса АҚШ да 1930-1940 йилларда пайдо бўлган. Худди 
шу вақтда Англияда И.А.Ричардс ва Уилям Эмпсонларнинг “Янги танқид” 
(“Новые критики”) китоби ҳам яратилган эди. Бу китобда адабий асарларнинг 
яхлитлиги ёки интеграциясига эътиборни қаратдилар. Бу йўналиш тарафдорлари 
шеърларни эстетик объект сифатида қарайдилар.Улар муаллифларнинг ҳаётий 
вазиятини, тарихий шароитнинг моҳиятига кириш ўрнига шеър хусусиятларини 
тадқиқ қиладилар, маънонинг келиб чиқиш жараёнини таҳлил қиладилар. Янги 
танқидчилар: Клинт Брукс, Джон Кроу Рэнсом, У. К. Уимсэтт алоҳида 
ёзувчиларнинг асарларини ўрганишни ўз олдига мақсад қилиб олдилар.“Янги 
танқид”чилар эътиборларини иккимаънолилик, парадокслар, Ирония, коннотация 
каби масалаларга қаратиб, ҳар бир элементнинг поэтик шаклга қўшган ҳиссасини 
аниқлашга ҳаракат қилдилар. 
“Янги танқид”эътиборли ўқиш техникасининг бир кўриниши сифатида 
фикрлайдилар.
Улар танқидий фаолият баҳосини шу билан белгилайдиларки, бу фаолият у 
ёки бу асарга қанчалик чуқур интерпретация бера олиши билан баҳоланади.