Ўзбекистон республикaси олий вa ўртa мaхсус тaълим вaзирлиги тошкент дaвлaт иқтисодиёт университети

аLb – бир бирлик тахта ишлаб чиқаришга кетадиган меҳнат ҳаражатлари; 
аLC – бир бирлик тахта ишлаб чиқаришга кетадиган меҳнат ҳаражатлари. 
Меҳнат бозоридаги умумий таклифга тенг иқтисодиётдаги ишлаб 
чиқариш ресурслари – L га тенг. 
Иқтисодиётдаги ресурслар чекланган бўлгани учун ишлаб чиқариш 
имкониятларини ва уларни ишлатишнинг алтернатив вариантларини 
чегаралари мавжуд бўлади: бир маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳажмини 
кўпайтириш бошқа маҳсулотнинг маълум бир миқдорини ишлаб чиқаришидан 
воз кечиш деганидир. Ушбу алтернатив вариантлар графикда ишлаб чиқариш 
имкониятлари чегараси орқали кўрсатилади. Ушбу чегара иққинчи 
маҳсулотни маълум бир миқдорда ишлаб чиқаришни кўпайтириш тўғрисида 
қарор қабул қилинганида биринчи маҳсулотни максимал ишлаб чиқариш 
ҳажмини кўрсатади. 
Моделда битта ишлаб чиқариш омили ишлатилгани ва ишлаб чиқариш 
алтернатив ҳаражатлари ўзгармас бўлгани учун ишлаб чиқариш 
имкониятларининг чегараси тўғри чизиқ кўринишда бўлади (1- расм). 

---

7 
1- расм. Ишлаб чиқариш имконияти чизиғи
1
 
Ишлаб чиқариш имкониятларининг тенгламасини аниқлаймиз: 
 Qc - иқтисодиётда кийим ишлаб чиқаришнинг миқдори; 
Qb — иқтисодиётда тахта ишлаб чиқаришнинг миқдори; 
аLC — бир бирлик кийим ишлаб чиқаришга сарфланадиган меҳнат 
ҳаражатлари; 
аLb — бир бирлик тахта ишлаб чиқаришга сарфланадиган меҳнат 
ҳаражатлари. 
Ишлаб чиқариш имкониятларининг чизиғи иқтсодиётда меҳнат миқдори 
чекланганлиги билан характерланади. Демак, иқтисодиётдаги ишлаб 
чиқаришнинг чегаралари қуйидаги тенгсизлик билан аниқланади: 
аLb *Qb + аLc*Qc ≤ L 
Кийим кўшимча бир бирлик миқдорини ишлаб чиқариш учун тахтанинг 
қайси миқдорини ишлаб чиқаришдан воз кечиш кераклигини муқобил 
(алтернатив) ҳаражатлар кўрсатади. 
Кийимнинг бир бирлигини ишлаб чиқариш учун аLC соатни ҳаражат 
қилиш керак. Бир соат давомида эса 1/аLb бирлик тахта ишлаб чиқариш 
мумкин. Демак, тахта бирлигидаги кийим ишлаб чиқаришнинг алтернатив 
ҳаражатлари аLC/ аLb га тенг. 
Ишлаб чиқариш имкониятларининг чегараси иқтисодиёт ишлаб 
чиқаришга мойил маҳсулотларнинг турли таркибларини кўрсатади. Хозирги 
пайтда қандай тўплам ишлаб чиқарилиш кераклигини тушуниш учун 
1
Сиражиддинов Н. Халқаро иқтисодиѐт. Биринчи қисм. Ташқи савдо назарияси ва сиѐсати. Дарслик. – Т.: 
“IQTISODIYOT”, 2019. – 181. 

---

8 
нархларга қараш керак, яъни иқтисодиётда ишлаб чиқарилаётган иккита 
маҳсулотнинг нисбий нархини билиш керак (бошқа маҳсулот миқдорида 
ифодаланган бирон бир маҳсулотнинг нархи). 
Рақобатли иқтисодиётда маҳсулотларнинг таклифи индивидуумларнинг 
ўз даромадларини максималлаштиришга интилишлари билан характерланади. 
Бир омилли иқтисодиётда маҳсулотларнинг таклифи юқорироқ иш хақи олиш 
мақсадида соҳалар ўртасида меҳнат ресурсларини кўчиб ўтиши билан 
характерланади. 
Фараз қилайлик, Pb – тахта нархи, Pc – кийим нархи. Бир бирлик кийимни 
ишлаб чиқариш учун аLС соат иш вақти талаб қилинади; моделда фойда олиш 
ҳолати кўрилмайди, демак, бир соат учун тўланадиган иш хақи ушбу соат 
давомида ишчи ишлаб чиқарадиган маҳсулот миқдорининг таннархига тенг 
бўлади, яъни Pc/аLС = Wc. 
Бир бирлик тахта ишлаб чиқариш учун аLb соатни сарф қилиш керак, 
демак, ушбу соҳадаги бир соат давомида тўланадиган иш хақи Pd/аLb = Ww 
га тенг бўлади. Агар Pc/Pb > аLС/аLb (1) бўлса, кийим ишлаб чиқаришда иш 
хақи юқорироқ бўлади, агар Pc/Pb < аLС/ аLb бўлса (2), тахта ишлаб 
чиқаришда иш хақи юқорироқ бўлади. Барча ишчилар иш хақи юқори бўлган 
соҳада ишлашни хоҳлайди, шунинг учун иқтисодиёт агар биринчи ҳолат 
кузатилса кийим ишлаб чиқаришга ихтисослашади, иккинчи ҳолат кузатилса 
– тахта ишлаб чиқаришга ихтисослашади. 
Ташқи савдо муносабатлари ўрнатилмаган ҳолда иқтисодиёт иккала 
маҳсулотни ишлаб чиқаришга мажбур бўлади. Pc/ Pb = аLС/ аLb бўлганида, 
яъни кийимнинг нисбий нархи унинг ишлаб чиқаришнинг алтернатив 
ҳаражатларига тенг бўлганида, иқтисодиёт иккала махсулотни ишлаб 
чиқаради.
Адам Смит ўзининг «Халқлар фаровонлигининг табиати ва сабаблари 
хақидаги тадқиқот» китобида (1776 й.) мамлакатлар халқаро савдони эркин 
ривожланишига интилиши кераклигини кўрсатади, чунки экспорт қилувчи 
мамлакат ҳам, импорт қилувчи мамлакат ҳам халқаро савдодан ютуқ олиши 

---

9 
мумкин. А. Смит фикрича, миллат фаровонлиги мамлакатлар тўплаган олтин 
миқдори билан эмас, балки уларнинг тайёр маҳсулот ва хизматлар ишлаб 
чиқариш қобилиятлари билан аниқланади. Шунинг учун хукуматнинг асосий 
вазифаси халқаро меҳнат тақсимоти асосида ташқи савдони ва ишлаб 
чиқаришни ривожлантиришдир. Ушбу ҳолатда ишлатилаётган ресурсларнинг 
самарадорлиги кўтарилади ва халқаро савдода иштирок этаётган миллатлар 
фаровонлиги ошади. 
А.Смит назариясига кўра, халқаро савдонинг иқтисодий асосида ишлаб 
чиқариш ҳаражатлари ўртасидаги фарқ ётади. Ушбу фарқнинг асосий сабаби 
ишлаб чиқариш омилларнинг унумдорлигидаги фарқлардир ва улар табиий ва 
вужудга келтирилган афзалликларга боғлиқдир. Шунинг учун ҳар бир 
мамлакат ишлаб чиқаришда мутлақ афзалликга эга, яъни ҳар бир мамлакатда 
бошқа мамлакатларга нисбатан камроқ ҳаражатлар билан ишлаб чиқара 
оладиган маҳсулот топилади. 
Фараз қиламиз, иккита мамлакат мавжуд: Ватан ва Хориж. Ҳар бир 
мамлакат битта ишлаб чиқариш омилига (меҳнат) эга ва иккита маҳсулот 
ишлаб чиқара олади: кийим ва тахта. Ватанда меҳнат таклифи – L, кийим ва 
тахтанинг бир бирлигини ишлаб чиқариш учун сарфланадиган меҳнат 
ҳаражатлари эса – аLC ва аLb. Хорижда эса меҳнат таклифи L*, бир бирлик 
кийим ва тахта ишлаб чиқариш учун сарфланадиган меҳнат ҳаражатлари –