Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги т ермиз давлат университети

8. Маъруза. Цитрус ўсимликларини ҳандакларда етиштириш технологияси
Режа:

1. 
   Цитрус ўсимликларини хандакларда етиштириш
   
2. 
   Цитрус ўсимликларини етиштириш учун хандаклар тузилиши
   
3. 
   Хандакларни тайёрлаш ва тупроққа ўғитлар солиш.
   

Таянч сўзлар
Хандак, капитал қурилиш, ихота, сизот, пайвантаг, пайвандуст, қаламча, схема, параллел, субстрат, пахса девор.

Ҳандакларда цитрус ўсимликларини етиштириш энг содда ва арзон усул ҳисобланади. У капитал қурилиш ва иситишга сарфланадиган ҳаражатларни талаб этмайди. Ҳандакларда цитрус ўсимликларини етиштириш тупроқдан ажраладиган иссиқликдан фойдаланиш ва қишги совуқ даврида ўсимликларни соялатиб беркитиб қўйиш орқали ноқулай даврдан ўтиб олишга асосланган. Ҳандакларни барпо этиш учун экилиши режалаштирилаётган цитрус ўсимликлари талабига жавоб берувчи жой- тупроқ танланади. Ҳандаклар учун тепалик текис ерлар жанубий, жанубий-ғарбий қияликлар энг яхши жой ҳисобланади. Танланган жой кучли ва совуқ шамоллардан табиий ҳимояланган бўлиши керак. Аксинча ҳолатларда иҳота дарахтзорлари ташкил этилади. Ҳандакнинг тупроғи алоҳида аҳамиятга эга. Ҳандаклар цитруслар учун тупроғи органик моддаларга бой, физикавий ҳолати яхши, рН кучсиз кислотали, ишқорланмаган, шағалсиз, сизот сувлари чуқур жойлашган ерларда бўлиши тавсиф этилади. Амалий тажрибалар шуни кўрсатадики, пайвандтаг ва пайванд уст навларини тўғри танлаб ҳандакда муваффаққиятли ўстириш мумкин.

Республикамизда лимоннинг “Мейер” нави ва апельсин уруғ кўчатлари энг яхши пайвандтаг ҳисобланади. Шунингдек ўз илдизига эга қаламчадан кўпайтирилган кўчатлар ҳам яхши натижа беради. Цитрус ўсимликларини ҳандакда етиштириш учун, аввало қазиладиган ҳандаклар режалаштирилади. Бунда экиладиган цитрус ўсимликларининг туп сони қаторлари, экиш схемалари, муддатлари эътиборга олинади. Сўнгра суғориш ва оқова тармоқлари, хўжалик қурилишлари учун жойлар белгиланиб чиқилади. Ҳандакларни имкон қадар оқилона ёритиш мақсадида улар бир бирига параллел равишда шарқдан ғарбга қараган холда йўналишда тайёрланади. Ҳандаклар жойнинг иқлим шароитига қараб 1-1,5 м чуқурликда тайёрланади. Параллел жойлаштирилган ҳандаклар ораси 4-5 м бўлиши керак, ҳандаклар узунлиги 30-80 м оралиғида бўлгани маъқул. Ҳандак деворлари ағнаб кетмаслиги учун унинг туби яъни таги юқори кенглигига қараганда 30 см га кам бўлиши, ташқи кўриниши қуйидаги кўринишда бўлиши керак.

32-расм: Ҳандакнинг умумий тузилиши

Ҳандакларни қазишда устки унумдор тупроқ қатлами олиб қўйилади ва белгиланган чуқурликда экилади. 1 метр квадратга 18-20 кг гўнг, 80-100 г суперфосфат, 50 г калий солинади, оғир тупроқнинг ғоваклигини ошириш мақсадида 1 метр квадратга бир челакдан қум ҳам солинади. Солинган субстратлар яхшилаб аралаштирилади ва унинг устига олиб қўйилган тупроқнинг унумдор қисми солилиниб, ёйилади. Ҳандак деворлари хар хил материаллар билан мустаҳкамланади, сомонли сувоқ ёки ғишт, тош терилади, пахса девор қилинади. Энг қулайи тош, ғишт териш ҳисобланади. Ҳандакларда кўчатларни меъёрий суғориш учун ер бироз нишаб ҳолга келтирилади. Ҳандакларда цитрус ўсимликларини экиш муддати, чуқурлиги, схемалари, кўчатларни олиб келиш қоидалари, ёш кўчатларни парваришлар ишлари-суғориш, озиқлантириш, олдини олувчи кимёвий препаратлар сепиш ёмғирлатиб суғориб туриш ва кейинги агротехника ва парваришлаш ишларига алоҳида эътибор берилади.
Цитрус ўсимликларини ҳандакларда ўстиришнинг ўзига хос камчиликлари бор. Биринчидан, ерни ишлаш ва ўғит солишда механизмдан фойдаланиш имкони бўлмайди, траншеяларнинг устини очиб, қишда ёпиш зарурлиги туфайли анчагина қўл меҳнати сарфланади. Ердан фойдаланиш унумдорлиги пасаяди, ҳандакларда умумий майдоннинг атиги 36-40 фоизини ўсимликлар эгаллайди, қолгани хизмат қилиш жойлари ҳисобланади.
Ҳандак шароитида ўсиши ва ҳосил тугиш чекланган бўлади. Ҳандаклар фақат кучсиз ўсадиган ўсимликлар егиштиришга мослашган.
Ҳандаклар кенг бўлса, ўсимликлар яхши ўсади. Хусусан, қишда чекланган даражада, асосан юқоридан ёритилади, холос. Натижада цитрус ўсимликлар шох-шаббасининг ҳандакдан кўтарилиб чиқиши тезлашади, иссиқхоналар етарли бўлмаган тақдирдагина ҳандаклардан фойдаланиш мумкин.