Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги олий таълим тизими педагог ва раҳбар кадрларини

4. Коммуникатив қобилият ва 
унинг тузилиши 
2) дўстона муносабатлар асосида қурилган мулоқот. Дўстона 
муносабатлар асосида қурилган мулоқот юқорида кўриб чиқилган мулоқот 
турига яқиндир. Айрим педагоглар дўстона мулоқотни нотўғри тушуниб, 
чегарадан чиқиб кетишади. Ўқитувчи ва тингловчи ўртасида маълум бир 
масофа бўлиши керак. Ушбу масофани аниқлашда ўқитувчининг маданияти, 
педагогик такти муҳим рол ўйнайди; 
3) ўқитувчи ва таълим олувчиларни маълум масофада ушлаб турувчи 
мулоқот. Маълум масофада ушлаб турувчи мулоқотни ҳам самарали деб 
бўлмайди. Шунга қарамасдан бу кенг тарқалган услубдир. Бунда педагог ва 
тарбияланувчилар ўртасида маълум чегара мавжуд бўлиб, уларни қуйидагича 
таърифлаш мумкин: “Мен биламан – сизлар билмайсизлар”; “Мени 
айтганимни қилинглар – менинг ёшим каттароқ, тажрибам кўпроқ, бизни 
тенглаштириб бўлмайди”. Бу услуб кўпроқ авторитарга яқинроқ бўлиб, у 
ташқаридан қараганда тартибли фаолиятни амалга оширишга ёрдам 
бергандай бўлади, лекин юқори самарани бермайди;
4) қўрқитишга асосланган мулоқот. Ўқитувчи ва таълим олувчиларни 
маълум масофада ушлаб турувчи мулоқотнинг юқори даражадаги кўриниши 
бу қўрқитишга асосланган мулоқотдир. У ўзида таълим олувчиларга салбий 
муносабат ва авторитар бошқарувни мажассам этади. Ушбу услубни ёрқин 
ифодаси сифатида қуйидаги гапларни келтириш мумкин: “Қунт билан 
тингланглар, бўлмаса икки қўяман”, “Ҳали кунларингни кўрсатаман”. Бундай 
услуб машғулот пайтида салбий муҳитни юзага келтиради.  
Бугунги 
кунда 
мустақил 
республикамиз 
дунё 
ҳамжамияти 
томонидан тан олинаётган экан, унинг 
келгусидаги ривожи, гуллаб-яшнаши бугунги кун ёшларига боғлиқдир. 
Демак, бугунги ёшлар ҳар томонлама ривожланган, ўзига, бошқа инсонга, 
жамиятга, табиатга ва меҳнатга ўз тўғри муносабатини билдира оладиган, 
мустақил фаолият кўрсата оладиган, ижодкор, ташаббускор ва тадбиркор 
бўлмоғи лозим. Тингловчида ана шу хусусиятларнинг ривожланиши сўзсиз 

---

100 
ўқитувчига, унинг ўқув-тарбия жараёнини тўғри бошқара олишига ва 
тингловчилар билан ўрната оладиган муомала ва муносабатларига боғлиқ. 
Коммуникатив қобилият - бу педагогик ўзаро ҳаракат соҳасида махсус 
кўринишга эга бўлган мулоқотга қобилиятлиликдир. 
Психологик адабиётларда коммуникатив қобилиятларнинг бир қанча 
турлари ажратиб кўрсатилади: 1) инсоннинг инсонни тушуна олиши 
(инсонни шахс сифатида, унинг алоҳида жиҳатларини, мотив ва 
эҳтиёжларини баҳолаш, ташқи хулқ-атворини ички олами билан боғлиқликда 
кўриб чиқиш, юз, қўл, гавда ҳаракатларини “ўқиш” кўникмаси) 2) инсонни 
ўз-ўзини англай олиши (ўз билими, қобилияти, ўз характери ва бошқа 
қирраларини баҳолаш, инсон бошқалар томонидан қай тарзда қабул 
қилиниши ва атрофдагилар кўзи билан баҳолаш); 3) мулоқот вазиятини тўғри 
баҳолай олиш кўникмаси (мавжуд ҳолатни кузатиш, унинг намоён бўлиш 
белгилари ҳақида кўпроқ ахборотларни ажарата олиш, уларга эътиборни 
қаратиш, юзага келаётган вазиятнинг ижтимоий ва психологик моҳиятини 
тўғри идрок этиш ва баҳолаш).
Таҳлил этиш гносеология, психологияда билиш ва амалий фаолиятга 
доир барча ҳаракатларни ўз ичига олади, педагогикада эса, тадқиқ 
қилинаётган нарса-ҳодисаларнинг алоҳида таркибий қисмларга ажратиш 
қонуният ва усулларини ўзида акс эттирувчи билиш жараёни сифатида ифода 
этилади. О.О.Кащенконинг фикрича, ўз-ўзини таҳлил этиш фалсафа ва 
психологияда ўз-ўзини англаш, ўз-ўзини билиш, ўз-ўзини бошқариш, ўз-
ўзини баҳолашнинг таркибий қисми сифатида акс эттирилса ҳам мустақил 
категория сифатида ишлатилмайди. Бироқ ўз-ўзини англашнинг шаклланиши 
ва ривожланиши ўз-ўзини таҳлил этиш асосида амалга ошишини эсда тутиш 
зарур. Чунки айнан педагогик воқеликда ўз-ўзини таҳлил этиш 
кўникмаларини ривожлантиришнинг аҳамияти уларнинг ўзи ҳақидаги 
тасаввурлари, қизиқишлари, мотив, эҳтиёжлари тизими сифатида 
тушуниладиган “Мен-концепцияси”нинг ривожланишига ундовчи ички 
омилларнинг энг асосийларидан биридир. 

---

101