Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети

2.3. Бўлажак муҳандисларнинг лойиҳалаш компетентлиги ривожланишининг мезонлари, кўрсаткичлари ва даражалари.

Бўлажак муҳандисларда лойиҳалаш компетентлигининг ривожланиш динамикасини мезонлар, кўрсаткичлар ва унинг даражаси аниқланган шароитдагина кузатиш мумкин. Аммо, биринчи навбатда, тадқиқотнинг асосий феномени билан бир вақтда "Ривожланиш" атамасининг ишлатилишини аниқлаш ва асослаш зарур. Бунинг учун маъно жиҳатидан бир-бирига яқин бўлган "шаклланиш" ва "пайдо бўлиш" тушунчаларини кўриб чиқайлик.

Кўпинча "шаклланиш" тушунчаси шахсга керакли сифатларни беришда ташқи таъсир кучининг динамикасини кўрсатиш учун ишлатилади. "Пайдо бўлиш" тушунчаси табиий, мустақил характерга эга эканлиги билан “ шаклланиш” тушунчасидан фарқ қилади. И.П. Подласийнинг сўзларига кўра. "ривожланиш – бу инсондаги миқдорий ва сифатий ўзгаришлар жараёни ва натижаси" [98]. Бу доимий, бир-бири билан кесишмайдиган узлуксиз ўзгаришлар, бир ҳолатдан иккинчисига ўтиш, оддийдан мураккабга, пастдан юқорига кўтарилиш билан боғлиқ бўлиб, бу компетентликнинг динамик тавсифи билан корреляцияланади. Муаллифнинг фикрича, миқдорий ўзгаришларнинг сифатга ўзгаришига ва аксинча ўзора ўтишнинг, универсал фалсафий қонунининг ҳаракати инсон тараққиётида намоён бўлади. Бу, шунингдек, лойиҳа фаолияти жараёнида шахсда содир бўладиган ўзгаришларнинг табиатида ҳам акс этади. Шу муносабат билан, лойиҳа компетенциясини кўриб чиқишда "ривожланиш" атамасидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.
Бундан ташқари, тадқиқот мантиғида бўлажак муҳандисда лойиҳалаш компетенлигининг ривожланишини баҳолаш мезонлари мазмунини кўриб чиқиш зарур.
Мезон атрибут тушунчаси билан синоним бўлиб, ҳар қандай ҳодиса ёки нарсаларни баҳолашда ишлатилади. Педагогик тадқиқотларда ўлчов ёки мезон аппарати таълим фаолияти натижасидир.
Глобал ўзгаришлар даврида, таълим фаолиятининг муҳим натижаси бўлиб олий таълим муассасаси битирувчисининг ҳар хил ижтимоий амалиёт шаклларини лойиҳалаштиришга қоблиятлиги ҳисобланади [98]. Бу, албатта, лойиҳалаш компетенлигига бўлган талабни янада долзарблаштиради. Шахс томонидан унинг эгалланиши ҳам албатта таълим натижаси бўлиб ҳисобланади. Унинг шахсиятига эга бўлиш, шунингдек, таълим натижасидир. Бу, бир томондан, инсонга ушбу фаолиятда фаол иштирок этишга имкон берадиган лойиҳа фаолияти (И. Н. Розина, Г.П. Щедровицкий ва бошқалар), бошқа томондан, атрофдаги ижтимоий ҳақиқат ўзгартиришга имкон беради (И.В. Блауберг, В. И. Курбанов ва бошқалар) [22, 104,143,150, 151].
Лойиҳа компетентлигининг ривожланиш даражаси ҳам таълим натижасидир. Аммо. лойиҳа компетентлигининг юқори даражада ривожланиши олий таълим муассасасси ва айниқса, талаба фаолиятини баҳолашнинг ягона мезони эмас, чунки юқорида айтиб ўтилганидек, компетенция интеграцион характерга эга, вақт ўтиши билан ривожланади ва функционал тузилиши жиҳатдан мураккаб. Шу муносабат билан талабаларда лойиҳалаш компетентлигининг ривожланиш даражасини баҳолаш мезонларини аниқлаш зарурати туғилади.
Педагогик адабиётлар таҳлили шуни кўрсатадики, кўпинча лойиҳалаш компетентлигининг ривожланишини баҳолаш мезонларини ажратиш масаласи тадқиқотчилар томонидан лойиҳа фаолиятида иштирок этиш ўлчови билан бир қаторда кўриб чиқилади.
М.В.Гулакова, Г.И. Харченколар лойиҳалашга жалб этилганлик билан боғлиқ қуйидаги даражаларни ажратган [30]: лойиҳадаги вазифаларни бажарувчи – яъни, лойиҳа иштирокчиси; ишлаб чиқувчи (муаммолар, мақсадларни белгилайди) - яъни лойиҳани ишлаб чиқиш иштирокчиси; лойиҳа бош менежери - лойиҳа ташкилотчиси.
Тақдим этилган тушунчани инобатга олган ҳолда, юқорида келтирилган лойиҳа компетенциясининг семантик талқинига таяниб, бўлажак муҳандислик бакалаврларининг лойиҳа компетенциясини ривожланиш даражасини баҳолаш мезонига кўра, биз шахсиятни ривожлантиришнинг сифат кўрсаткичини тушунамиз. Лойиҳа фаолиятида иштирок этиш даражасида ифодаланган динамик хусусиятлар ва лойиҳа компетенцияси ташувчисининг тегишли кўринишларида (билим ва кўникмалар, реал лойиҳалар тажрибаси, акс эттириш).
Турли муаллифлар томонидан таклиф қилинган лойиҳалаш компетентлигини ривожланишини баҳолаш мезонлари ва даражасини таҳлил қиламиз.
А.П. Суходимцева лойиҳалаш компетентлиги шаклланганлигининг қуйидаги даражаларини белгилайди [117]:
- юқори даража: таълим олувчиларнинг ривожланганда лойиҳалаш кўникма ва малакаларини, мустақил билиш фаолияти ҳамда мустақил билим олиш ва ўз-ўзини ривожлантиришга интилиши кўзда тутилади;
ўрта даража - ўрта даражадаги лойиҳалар яратиш учун таълим олувчининг ривожланган кўникма ва малакаларини кўзда тутади; яратилган лойиҳалар қониқарли, ижодий ва оригинал эмас;
паст даража – лойиҳалаш кўникма ва малакаларнинг етарли даражада шаклланмаганлиги, яъни мустақил билиш фаолиятини амалга оширишда эпизодиклик, лойиҳани адекват баҳолашнинг мавжуд эмаслиги кўзда тутилади.
И. Д. Чечел лойиҳани бажариш ва расмийлаштиришни баҳолаш мезонларини ажратган, унда қуйидагилар назарда тутилган: мавзунинг долзарблиги, ишнинг амалий йўналганлиги; ишланманинг тўлалиги, мустақиллиги, таклиф қилинган ечимларнинг якунланганлиги; ечимларнинг ўзига хослиги; ёзув сифати. Шунингдек, муаллиф лойиҳанинг ҳимоясини баҳолаш мезонларини ҳам келтирган [131].
М. Г. Минин лойиҳа-конструкторлик компетенциялар шаклланганлигини баҳолашга имкон берувчи қуйидаги характеристикалар мажмуасини келтирган:: лойиҳа фаолиятига қадриятли муносабат; лойиҳа фаолиятига тайёрлик; лойиҳа фаолиятида ижодий фаоллик; лойиҳа фаолиятининг самарадорлиги [87].
Ю.В. Ионова лойиҳалаш компетентлигининг қуйидаги учта даражасини белгилайди ва бу ерда баҳолаш мезонлари лойиҳа компетенциясининг таркибий қисмлари ҳисобланади: когнитив, мотивацион, фаолиятли ва рефлексив [56].
6 -жадвалда эса лойиҳалаш компетентлигини ривожлантириш кўрсаткичлари тақдим этилган.
Тадқиқот мантиғига кўра, бўлажак муҳандисларнинг танланган мезонларга мос лойиҳалаш компетентлигини ривожлантириш даражасини тавсифлаш мақсадга мувофиқдир. Бу ишда, "даража" тушунчаси маъносида, биз ўрганилаётган шахс хусусиятининг миқдори, жиддийлиги ёки ривожланиш даражасини тушунишдан фойдаланамиз.
Ушбу тадқиқотда Ю.В. Ионова ва А.П. Суходимцева ларнинг тадқиқотларига таянган ҳолда, биз бўлажак муҳандисларнинг лойиҳалаш компетентлиги ривожланишининг қуйидаги даражаларига мурожаат қилишни мақсадга мувофиқ деб биламиз: юқори, ўрта ва паст. Лойиҳалаш компетентлигининг ривожланиш даражаларининг мазмунли тавсифи 6 -жадвалда келтирилган.
2.3.1 –жадвал.
- Лойиҳа малакасини ривожлантириш мезонлари кўрсаткичлари