“optik”
va
“izogonal”
xossalarini keltiramiz.
Ellipsning optik xossalari.
1-xossa.
Ellipsning biror
P
nuqtasidan
l
urinma o’tkazilgan bo’lsin. U holda
ellipsning fokal radiuslari
l
to’g’ri chiziq hosil qilgan burchaklari o’zaro tengdir.
Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель
341
Isbot.
Bu
xossani
isbotlash
uchun
koordinatalar
metodidan
foydalanamiz.
Ellipsning fokuslari
1
,0
F
c
va
2
,0
F c
nuqtalarda joylashgan hamda
0
0
,
P x y
nuqtadan urinma o’tkazilgan bo’lsin.
Bizga ma’lumki
2
2
2
2
1
x
y
a
b
ellipsning biror
0
0
,
P x y
nuqtasidan o’tkazilgan
l
urinmaning tenglamasi
0
0
2
2
1
xx
yy
a
b
ko’rinishda bo’ladi.
1
2
,
F F
fokuslardan
l
to’g’ri chiziqqacha bo’lgan
1
1
2
2
,
F D F D
masofalarni topaylik.
0
0
0
0
2
2
0
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
0
1
1
1
1
1
cx
y
c
x
ex
ex
a
r
a
b
a a
a
F D
x
y
x
y
x
y
x
y
x
y
a
a
a
b
a
b
a
b
a
b
a
b
,
0
0
0
0
2
2
0
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
0
1
1
1
1
1
cx
y
c
x
ex
a
ex
r
a
b
a a
a
F D
x
y
x
y
x
y
x
y
x
y
a
a
a
b
a
b
a
b
a
b
a
b
.
Fazraz qilaylik
1
1
F P
r
fokal radius
l
bilan
1
,
2
2
F P
r
fokal radius
l
bilan
2
o’tkir burchaklar hosil qilsin (2-rasm).
Endi bu burchaklarning o’zaro teng ekanligini ko’rsatamiz.
1
2
2
0
0
4
4
1
1
1
2
2
1
1
0
0
4
4
1
sin
r
x
y
a
F D
a
b
F P
r
x
y
a
a
b
,
2
2
2
0
0
4
4
2
2
2
2
2
2
2
0
0
4
4
1
sin
r
x
y
a
F D
a
b
F P
r
x
y
a
a
b
. Demak,
1
2
1
2
sin
sin
.
Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель
342
Bu xossadan quyidagi natijaga ega bo’lamiz.
Natija:
Ellipsning biror
P
nuqtasidan
l
urinma o’tkazilgan bo’lsin. U holda
l
to’g’ri chiziq
1
2
F PF
burchakning tashqi bissektrisasi bo’ladi.
2-xossa.
Ellipsning
1
F
fokusidan o’tuvchi
PQ
vatari berilgan bo’lsin hamda ellipsga
P
va
Q
nuqtalarda o’tkazilgan urinmalar
o’zaro
R
nuqtada kesishsin. U hoda
R
nuqta
2
F PQ
uchburchakka tashqi-ichki
5
urunuvchi aylananing markazi bo’lib bu
aylana
PQ
vatarga
1
F
nuqtada urinadi (3-rasm).
Isbot.
Yuqoridagi natijaga ko’ra
PR
va
QR
urinmalar
2
F PQ
uchburchakning tashqi
burchaklari bissektrisalaridir. Demak
R
uchburchakka tashqi-ichki chizilgan aylana
markazidir. Endi urinish nuqtasi
1
F
ekanligini isbotlaymiz. Faraz qilaylik aylana
PQ
tomonga
'
1
F
nuqtada urinsin. Tashqi-ichki urinish shartiga ko’ra urinish
nuqtasida qarama-qarshi uchidan boshlab uchburchak perimetiri teng ikkiga
bo’linadi, ya’ni:
'
'
1
2
2
1
F P
PF
F Q
QF
. Ellips ta’rifiga ko’ra ellipsning ixtiyoriy
nuqtasidan fokuslargacha bo’lgan masofalar yig’indisi o’zgarmas ya’ni:
1
2
2
1
F P
PF
F Q
QF
. Demak aylana
PQ
vatarga
'
1
1
F
F
nuqtada urinadi.
Natija:
Agar ellipsga o’tkazilgan urinmalarning urinish nuqtalarini tutashtiruvchi
vatar ellips fokusidan o’tsa, u holda bu urinmalar kesishish nuqtasidan hamda
fokusdan o’tgan to’g’ri chiziq hosil bo’lgan vatarga perpindikulyar bo’ladi.
Ellipsning izogonal xossalari.
3-xossa.
Ellips tashqarisida yotuvchi
P
nuqtadan unga ikkita urinmalar o’tkazilgan
bo’lsin. Agar bu urinmalar ellipsga
X
va
Y
nuqtalarda urinsin, u holda
1
F PX
va
2
F PY
burchaklar o’zaro tengdir.
1.
Tashqi-ichki chizilgan aylana bu-uchburchakning bir tomoniga tashqi tarafda hamda qolgan ikki tomonlarining
davomlariga tashqi tarafdan urinuvchi aylana.
Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель
343
Isbot.
Aytaylik
'
'
1
2
,
F F
nuqtalar mos ravishda
PX
va
PY
to’g’ri chiziqlarga nisbatan
1
F
va
2
F
nuqtalarga simmitrik nuqtalar bo’lsin (4-rasm).
U holda
'
1
1
PF
PF
va
'
2
2
PF
PF
tenglik o’rinli.
1-xossaga ko’ra
1
,
F Y
va
'
2
F
bir to’g’ri chiziqda
yotadi. Xuddi shunday
2
,
F X
va
'
1
F
bir to’g’ri
chiziqqa tegishli. Bundan
'
'
2
1
2
1
2
1
2
1
F F
F X
XF
F Y
YF
F F
. Ko’rish mumkinki
'
2 1
PF F
va
'
1
2
PF F
uchburchaklar (uchta tomoniga ko’ra) o’zaro teng. Demak,
'
'
2
1
1
2
1
1
2
1
2
2
2
2
F PF
F PX
F PF
F PF
F PF
F PY
1
2
F PX
F PY
.
Quyidagi ayrim xossalarni isbotsiz keltiramiz.
4-xossa.
Ellips tashqarisida yotuvchi
P
nuqtadan unga ikkita urinmalar o’tkazilgan
bo’lsin. Agar bu urinmalar ellipsga
X
va
Y
nuqtalarda urinsin, u holda
1
F P
to’g’ri chiziq
1
XFY
burchakning bissektrisalaridir (5-rasm).
5-xossa.
Tekislikda ellips tashqarisidan ellips
to’g’ri burchak ostida ko’rinuvchi nuqtalarning
geometrik o’rni markazi berilgan ellips markazida
yotuvchi aylanadan iboratdir (6-rasm).
Ya’ni, tekislikda ellips tashqarisidan unga o’zaro
perpindikulyar urinmalar o’tkazish mumkin bo’lgan
nuqtalarning geometrik o’rni markazi berilgan ellips
markazida yotuvchi aylanadan iboratdir.
Aytish joizki, biz bu maqolada faqat ellipsning ayrim ajoyib xossalarini keltirdik.
Bu kabi ajoyib xossalarni boshqa ikkinchi tartibli chiziqlar, ya’ni giperbola va
parabolalarda ham ko’rish mumkin. Yuqoridagi xossalarga doir misollar, hamda
ellipsdan boshqa ikkinchi tartibli chiziqlarning bu kabi xossalarini keying
maqolalarda keltirishni rejalashtirdik.
Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель
344
Adabiyotlar:
1.
А.В.Акопян, А.А.Заславский. Геометрические свойства кривых второго
порядка. Москва. М.: МЦНМО, 2007.
2.
Александров П. С. Лекции по аналитической геометрии. М.: Наука, 1968.
3.
Заславский А. А. Геометрические преобразования. М.: МЦНМО, 2003.
4.
Берже М. Геометрия, Т. 1, 2. М.: Мир, 1984.
BA’ZI YIG’INDILARNI HISOBLASHDA REKURRENT
FORMULALARDAN FOYDALANISH
Eshmamatova D.B., Bekchanova Sh.X.
Sergeli tumanidagi 6-davlat ixtisoslashtirilgan umumiy o’rta ta’lim maktabi
Keyingi yillarda matematika fanidan o’tkazilayotgan olimpiadalarda turli
chekli va cheksiz yig’indilardan keng foydalanilib kelinmoqda. Ushbu maqolada
ba’zi yig’indilarni hisoblashda rekkurent formulalardan foydalanish haqida so’z
boradi.
Ushbu
n
k
n
n
k
k
k
1
1
2
4
3
2
1
1
3
2
1
1
yig’indini hisoblash talab qilingan bo’lsin. (bu yerda
n
N
)
Berilgan yig’indini S
n
bilan belgilab, uning har bir hadini ikkita had ayirmasi
ko’rinishida yozamiz:
k
n
n
n
k
n
n
n
k
k
n
n
n
n
2
1
1
1
1
1
1
2
1
1
Bundan quyidagi tengliklar kelib chiqadi:
Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель
345
1
4
3
2
1
3
2
1
1
1
1
3
2
1
1
k
k
k
k
,
Bu tengliklardan dastlabki
n
tasini qo’shsak, chap tomonidagi ifoda berilgan
Sn yig’indini beradi, o’ng tomonda esa musbat va manfiy hadlar bir-birini yo’qotadi
va noldan farqli ikkita had qoladi. Natijada
S
n
=
k
n
n
n
k
k
2
1
1
!
1
1
hosil bo’ladi. Bu berilgan masalaning javobidir. Agar oxirgi tenglikda
n
cheksizga
intilganda limitga o’tsak, u holda Sn cheksiz yig’indiga aylanadi.Natijada
S=
lim
𝑛→∞
𝑆
𝑛
=
!
1
1
1
2
4
3
2
1
1
3
2
1
1
k
k
k
n
n
n
k
k
kelib chiqadi.
Endi xususiy hollarni qaraymiz: k=1 bo’lsa,
S
n
=
1
1
1
1
1
4
3
1
3
2
1
2
1
1
n
n
n
, S=
lim
𝑛→∞
𝑆
𝑛
=1
k
=2 bo’lsa, S
n
=
2
1
1
2
1
2
1
2
1
1
5
4
3
1
4
3
2
1
3
2
1
1
n
n
n
n
n
,
S
=
lim
𝑛→∞
𝑆
𝑛
=
4
1
.
k
=3 bo’lsa,
S
n
=
3
2
1
1
6
1
3
1
3
2
1
1
5
4
3
2
1
4
3
2
1
1
n
n
n
n
n
n
n
,
S
=
lim
𝑛→∞
𝑆
𝑛
=
18
1
,
k
=4 bo’lsa, Sn=
4
3
2
1
1
6
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
1
n
n
n
n
n
=
Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель
346
=
4
3
2
1
1
4
3
2
1
1
4
1
n
n
n
n
, S=
lim
𝑛→∞
𝑆
𝑛
=
96
1
.
Xulosa qilib aytganda, bunday formulalardan foydalanish o’quvchilarga
nafaqat amaliy masalalarni hal qilishda, balki fanga bo’lgan qiziqishlarining
ortishiga ham xizmat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |