Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети термиз филиали педагогика факултети бошланғич таълим кафедраси

1.Мактабдаги муваффақиятсизлик тушунчаси.
Нотўғри ишлаш – бу хулқ – атвор ва ўқув натижалари мактабнинг ўқув ва дидактик талабларига жавоб бермайдиган вазиятни англатади. Етишмовчилик ўқувчининг ўқиш қобилияти, ҳисоблаш қобилиятининг пастлиги, таҳлил қилиш, умумлаштириш ва ҳоказоларнинг интеллектуал қобилятлари тўғрисида кам маълумотга эга эканлиги билан изоҳланади. Тизимли етишмовчилик мактаб ва жамият талабларига зид келадиган шахсий хусусиятлар тўплами сифатида тушуниладиган педагогик бепарволикга олиб келади. Ушбу ҳодиса ахлоқий, ижтимоий ва иқтисодий нуқтаи назардан ўта исталмаган ва хавфлидир. Педагогик жиҳатдан эътиборсиз болалар кўпинча мактабни ташлаб, хавфли гуруҳларни тўлдирадилар. Ноқулайлик мактаб ҳақиқатининг мураккаб ва кўп қиррали ҳодисаси бўлиб, уни ўрганишга ҳар томонлама ёндашишни талаб қилади.
Етишмовчилик ўқувчиларни тайёрлаш ва мактабнинг билимларни ўзлаштириш, кўникмаларини ривожлантириш, ижодий фаолиятда тажриба ва когнитив муносабатларни тарбиялашдаги мажбурий талаблари ўртасидаги номувофиқлик сифатида изоҳланади. Бузилишнинг олдини олиш унинг барча элементларини ўз вақтида аниқлаш ва йўқ қилишни англатади. Мактаб ўқувчиларининг суст ишлаши табиий равишда уларнинг индивидуал хусусиятлари ва ривожланиши давом этадиган шароитлар билан боғлиқ. Ижтимоий шароитлар – академик кўрсаткичлар омили сифатида улар болаларнинг қобилиятлари билан ҳам ўзаро муносабатда бўлишади. Бу болалар яшаш, ўқиш, ўқитиш, яшаш шароитлари, ота-оналарнинг маданий даражаси ва атроф-муҳит, синфлар сони, мактаб мижозлари, ўқитувчиларнинг малакаси, ўқув адабияотларининг мавжудлиги ва сифати ва бошқалар. Ва бу омил қандайдир тарзда машғулот мазмунини аниқлашда ҳисобга олинади. Таълим ва тарбиянинг бир хил шартлари турли хил шароитларда тарбияланган, организмда ва умуман ривожланишда фарқли бўлган болаларга ҳар хил таъсир қилади. Фақат ўрганиш эмас, балки боланинг бутун ҳаёти унинг шахсиятининг шаклланишига таъсир қилади ва шахснинг ривожланиши фақат ташқи шароитларнинг таъсири остида амалга оширилмайди.
Муваффақиятсизликлар сабаблари:
Ўқитиш усубларининг номукаммаллиги;
Ўқитувчи билан ижобий алоқа йўқлиги, бошқа ўқувчиларга қараганда яхшироқ бўлишдан қўрқиш;
Ҳар қандай муайян соҳада юқори истеъдод, фикр жараёнларининг етишмаслиги ва бошқалар.
Ички режанинг сабаблари қуйидагилардан иборат: болаларнинг соғлиғидаги нуқсонлар, уларнинг ривожланиши, билим, кўникма етишмаслиги.
Ташқи омиллар биринчи навбатда педагогик хусусиятга эга:
Дидактик ва тарбиявий таъсирларнинг камчиликлари;
Ташкилий ва педаггогик табиат, мактабда педагогик жараённи ташкил этиш моддий база;
Ўқув дастурлари, ўқув қўлланмаларининг камчиликлари,мактабдан ташқари таъсирларнинг ва оиланинг камчиликлари.
Ўқувчилиарнинг суст ўқишининг физиологик сабаблари:
Ҳақиқий ақлий ривожланинш;
Анализаторларнинг қисман нуқсонлари (ешитиш, нутқ, восита қобилиятлари, дисграфия, асалскуляр ҳодисалар);
Педагогик бепарволик, бузулган ақлий фаолият (сереброҳеник шароитлар туфайли).
Ушбу касалликларнинг барчаси миянинг енгил органик етишмовчилиги, минимал мия дисфунксияси, марказий асаб тизимининг биологик етишмовчилигининг турли даражадаги зўравонлик натижасидир. Улар мия қон томирлари етишмовчилиги бўлган болаларда, мия травматик шикастланиши, оғир ва узоқ давом этадиган соматик касалликлар, мия оқибатлари бўлган инфексиялар (менингит, энсефалит, ревматизм) натижасида интракраниал босимнинг ошиши (гипертония-гидросефалик синдром). Ушбу турдаги безовталикнинг асосий намоёнлари: бош оғриғИ, восита дисинҳибатсияси(“гиперактивлик”), чарчоқ, эътиборнинг етарли даражада консентратсияси, ҳиссий стимулларга нисбатан муросасизлик (баланд шовқин, ёрқин ёруғлик), ақлий зўриқишнинг узайтира олмаслик, материални ўзлаштириш тезлигини пасайиши, ёмон коммутатсия (бир вазифадан иккинчисига эслаб қолиш қийин).
М.Данилов академик етишмовчиликни ўқув жараёнининг ҳаракатлантирувчи кучлари, яъни қарама – қаршиликлари билан боғлайди. Унинг фикича академик муваффақиятсизликлар имкониятлар, ўқувчилар ва улардан талаб қилинадиган зиддият бирлиги бузилганда рўй беради. В.Окон М.А.Данилов билан ҳамфикрдир, чунки у суст ишлашни ўқув жараёни қатнашчилари ўқувчилар ва ўқитувчилар, ташқи шароитларнинг ўзаро таъсирини бузиш сифатида белгилайди. Ўқув ишининг ўзига хос хусусиятлари А.Гелмонтнинг ишида берилган ва у ўқув материалининг турли даражаларига ишора қилади. Ўқув материали бўйича у дарсликнинг праграфларига ишора қилади ва турли хил ассимилятсия турларини матнни семантик қайта ишлашнинг маълум даражаси билан таққослайди. А.М.Гелмонт ўқувчиларни қуйидаги гуруҳларга ажратади:
1. ўқитувчининг изоҳига эргашолмаган ўқувчилар дарслик матнини тушунишда қийналадилар.
2. таҳлил-синтез билан қисман шуғулланадиган муваффақиятсиз ўқувчилар, масалан муайян ўбектларёки ҳодисалар ҳақида гап кетганда.
Бир гуруҳ ёки бошқа гуруҳнинг умумий хусусияти бу ақлий кучни сиқишни истамаслик, ишнинг янада мураккаб шакллари ва усулларига салбий муносабат.
Биз В.Тсетлиннинг “Мактаб ўқувчиларининг сустлиги ва унинг олдини олиш” китобида энг яхши тарифларни топдик: “Нотўғри ишлаш ўқувчиларни тайёргарлик мазмунининг талаблари билан мос келмаслигини англатади, бу ўқув жараёнининг муҳим даври тугаганидан кейин қайд этилади – мазмуни ўрганиш, чорак охири, олти ой, йиллар”. Бу ерда эса В.С.Тсетлин кечикиш тарифини беради: “Кечикиш – бу ўқув жараёнининг ушбу сегментидаги оралиқ босқичлардан бирида юзага келадиган талабларни ёки улардан бирини бажармаганлик, бу ўқув фаолиятини аниқлаш учун вақт оралиғИ бўлиб хизмат қилади. “Кечикиш” сўзи талабларга риоя қилмасликнинг тўпланиши жараёнини ҳам, ушбу бузилишнинг ҳар бир алоҳида ҳолатини яъни бу жараённинг муҳимларидан бири. Ортиқча узлуксизлик танаффусидир. Китобнинг муаллифи билан ишлашнинг сустлиги ва ортда қолиши бир бири билан боғлиқ деган фикрга қўшилмаслик керак. Бундан ташқари у маҳсулот сифатида етишмовчиликда индивидуал лаглар сентиз қилинишини ва бу кечикиш жараёнининг натижаси эканлигини таъкидлади. Бир неча ортда қолишлар, агар улар енгилмаса, ўсиб чиқмаса, бир-бирига аралашиб, шаклланса, охир-оқибат ёмон ишлаши мумкин. Шу муносабат билан, муваффақиятсизликка йўл қўймасликнинг вазифаси бу ўсишни олдини олиш, уларни тезда йўқ қилишдир.
Мактаб ўқувчиларининг суст ишлаши табиий равишта уларнинг индивидуал хусусиятлари ва ривожланиши давом этадиган шароитлар билан боғлиқ. Ушбу шартларнинг энг муҳими, педагогика болаларни мактабда ўқитиш ва тарбиялашни тан олади. Муаммони ўрганиш тобора кенг миқёсли ижтимоий муаммолар билан бўлиқ бўлиб, барча фанлардан шахс тўғрисидаги маълумотлардан фойдаланишни ўз ичига олади. Етишмовчиликни аниқлаш учун мўлжалланган дидактика, бу вазифани бошқа фанлар ҳал қила олмайди, чунки етишмовчилик тушунчаси, биринчи навбатда дидактиканинг асосий тоифалари- мазмуни ва ўқув жараёни билан боғлиқ бўлган дидактик тушунчадир.
Адабиётда етишмовчилик моҳиятини очиб бериш вазифаси қўйилмаган бўлсада, кўпгина асарларда уни ечишга ёндашиш мумкин. Ушбу ёндашувлардан бири ёмон ишлашга олиб келадиган шароитларни таҳлил қилишдир. А.А.Бударнй суст тараққиётни ўқув жараёнининг ҳаракатлантирувчи кучлари- унинг қарама-қаршиликлари билан боғлайди. Ушбу позитсияга кўра, ўқувчиларнинг қобилиятлари ва улардан талаб қилинадиган нарсаларнинг зиддиятли бирлиги бузилган ҳолларда, ёмон ривожланиш кузатилади. Худди шунга ўхшаш фикрлар П.П.Блонский томонидан айтилади, у суст ишлашни ўқувчилар, ўқитувчилар ва ташқи шароитларнинг ўзаро таъсирини бузиш деб белгилайди. Бироқ ушбу ёндашувга мувофиқ олиб борилган тадқиқотларни етарли деб ҳисоблаш мумкин эмас, улар ҳодисанинг ташқи алоқаларини аниқлашга ва унинг ички тузилишини сояда қолдиришга қаратилган.
Баcклог – бу ўқув жараёнининг сегменти ичидаги оралиқ босқичлардан бирида юзага келадиган талабларни ёки улардан бирини бажармаслик, бу академик кўрсаткичларни аниқлаш учун вақт оралиғи бўлиб хизмат қилади. “Ортиқча” сўзи шунингдек талабларга риоя қилмасликнинг тўпланиши жараёнини англатади ва бундай мос келмасликнинг ҳар бир алоҳида ҳолати, яъни, бу жараённинг муҳимларидан бири.
Нотўғри ишлаш ва лаг бир-бири билан боғлиқ. Маҳсулот сифатида ёмон ишлашда, индивидуал лаглар синтез қилинади, бу кечикиш жараёнининг натижасидир. Бир нечта ортда қолишлар агар улар бартараф этилмаса кенгаяди бир-бири билан чалинади ва охир-оқибат ёмон ишлашга олиб келади. Нима учун кечикиш мумкин деган саволга жавоб бериш учун авваламбор ишлаш омилларини таҳлил қилишимиз керак. Тегишли илмий маълумотларни ўрганиш академик кўрсаткичларнинг учта асосий омилини ажратишга имкон берди: ўқувчилар мактаб мақсадларидан келиб чиқадиган талаблар; ўқувчиларнинг психафизик қобилиятлари; мактабда ва ундан ташқарида уларнинг ҳаёти, тарбияси ва таълимининг ижтимоий шароитлари.
Ўқувчиларга қўйиладиган талаблар назорат вазифалари ва баҳолаш мезонларини ишлаб чиқиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Таълим мазмунига қўйиладиган талаблар, улар мактаб ўқувчиларининг жисмоний ва ақлий қобилиятларидан юқори бўлмаганда ва болаларни тарбиялаш шароитларига мос келганда амалга оширилиши мумкин.
Болаларнинг қобилиятларида бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлган икки томон мавжуд – жисмоний қобилият (тананинг ривожланиши унинг ҳолати) ва ақлий қобилият (фикрлаш, хотира, тасаввур, идрок, эътиборнинг ривожланиши). Ўқувчиларга қўйиладиган талабларни ишлаб чиқишда ҳар бир ўқув фанининг мутахассислари маълум бир мактаб ёшидаги болалар учун имкониятларнинг маълум бир меъёрларига амал қилишади. Болаларнинг психофизик қобилиятлари ижтимоий шароит шу жумладан мактабнинг тарбиявий ишларининг таъсири остида ўзгаради, яхшиланади. Ўқитишнинг мазмуни ва услуби ўқувчиларнинг имкониятларини оширади (ва баъзан кечиктиради, пасайтиради).
Муваффақиятсизлик элементларини аниқлашда дастур ва дарсликлар, шунингдек педагогик жараёнларни кузатиш натижаларидан фойдаланган ҳолда дидактик, услубий ва психологик адабиётларга ишониш керак. Мактаб учун мўлжалланган дарсларнинг мазмуни нафақат дастур ва дарсликларда, балки уларни тушунтирадиган адабиётларда ҳам акс эттирилганлигини ҳисобга олиш керак. Услубий материаллар, дастурлар ва дарсликлар ҳар бир мавзунинг ўзига хос мазмунини ва қисман – умумий принтсиплар ва ғояларни очиб беради. Психологик ва педагогик адабиётда мақсад ва вазифалар, янги таркиб, унинг хусусиятлари тушунтирилмоқда.
Муваффақиятсизлик картаси:

1. 
   Ҳеч бўлмаганда битта билвосита хулоса чиқариш янги билимларни олишда мавжуд билим, кўникма ва малакаларни уйғунлаштириш;
   
2. 
   Мавжуд билим, кўникма ва малакаларни янги вазиятда қўллаш уларни танлаш ва бирлаштириш, алоҳида билвосита хулосаларни бажариш;
   
3. 
   Назарий моҳиятни билишга, мустақил равишта қазиб олишга интилиш;
   
4. 
   Ижодий фаолият жараёнида қийинчиликларни фаол равиштаенгиб ўтиш;
   
5. 
   Когнитив фаолиятда уларнинг ютуқларини баҳолашга интилиш.
   

Ушбу талабларнинг умумий миқдорига риоя қилмаслик ўқувчиларнинг суст ишлашини тавсифлайди. Ўқувчининг ўқув фаолиятидаги қуйидаги камчиликлар суст ишлашнинг элементлари ҳисобланади.

1. 
   Мавжуд бўлган билим ва кўникмаларни янги вазиятда бирлаштирган ва ишлатган ҳолда ижодий фаолиятнинг минимал зарурий оператсияларига эга эмас;
   
2. 
   Янги назарий билимларни олишга интилмайди;
   
3. 
   Ижодий фаолиятдаги қийинчиликлардан қочади, улар билан дуч келганда пассив бўлади;
   
4. 
   Уларнинг ютуқларини баҳолашга интилмайди;
   
5. 
   Ўз билимларини кенгайтиришга кўникмаларини оширишга интилмайди;
   
6. 
   Тизимдаги тушунчаларини тушунмайди.
   

Ушбу белгилар етакчи ролни билим, кўникма ва малакаларга асосланган ижодий тусдаги фаолиятга тегишли бўлган ўқув предметлари учун “суст натижалар” тушунчасининг белгисидир. Ноқулайлик натижада барча элементларнинг мавжудлиги билан таснифланади. Ўқитиш жараёнида унинг индивидуал элементлари пайдо бўлиши мумкин ва улар кеч бўлиб кўринади. Шундай қилиб нотенглик деганда ўқувчиларнинг тайёргарлиги ва ўқув жараёни талабларининг ўртасидаги келишмовчилик тушунилади, бу ўқув жараёнининг муҳим давридан кейин қайд қилинади (масалан битта мавзуни ёки курснинг бўлимини ўрганишга бағишланган қатор дарслар, академик чорак, ярим йил, йиллар). Ўқитувчи ўқувчи муваффақиятсизлиги жараёнини аниқлаши учун у камбағал ўқувчиларнинг психологик хусусиятларини билиши керак.