Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети термиз филиали педагогика факултети бошланғич таълим кафедраси

2. Ўқувчи ортда қолишининг белгилари, муваффақиятсизлигининг психологик хусусиятлари.
Ўқувчи топшириқ қийинлиги нима эканлигини айта олмайди, уни ҳал қилиш режасини тузади, муаммони мустақил ҳал қилади, янги ечим унинг натижаси сифатида олинганлигини билдиради. Ўқувчи матндаги саволларга жавоб бера олмайди, у ундан янги нарсаларни ўрганганлигини айтади. Ушбу белгиларни муаммоларни ечишда, матнларни ўқишда ва ўқитувчининг тушунтиришларини тинглашда аниқлаш мумкин. Ўқувчи дарснинг моҳияти бўйича савол бермайди, қидиришга ҳаракат қилмайди ва дарсликнинг қўшимча манбаларини ўқимайди. Ушбу белгилар муаммоларни ечишда, матнларни идрок этишда, ўқитувчи адабиётларни ўқишни тавсия қилган пайтларда намоён бўлади. Ўқувчи фаол изланмайди ва дарснинг ўша дақиқаларида чалғитади, изланиш давом этганда, фикрлаш зўравонлигини, қийинчиликларни енгиб ўтишни талаб қилади. Ушбу белгиларнинг муаммоларини ечишда, ўқитувчининг тушунтиришини анлашда, агар хоҳласа мустақил ишлаш учун вазифаларни танлаш шароитидакўриш мумкин. Ўқувчи муваффақият ва камчиликларга ҳиссий жиҳатдан юз ифодалари ва имо-ишоралари билан муносабат билдирмайди, ўз ишини баҳолай олмайди, ўзини бошқара олмайди. Ўқувчи ўзи бажараётган машқнинг мақсадини тушунтира олмайди, унга қайси қоида берилганлигини айтолмайди, қоида талабларини бажармайди, ҳаракатларни ўтказиб юборади, тартибни бузади, натижа ва иш жараёнини текшира олмайди. Ушбу белгилар машқларни бажаришда шунингдек мураккаброқ ҳаракатларнинг бир қисми сифатида ҳаракатларни бажаришда намоён бўлади. Ўқувчи тушунчалар таърифларини, формулаларни, далилларни қайта ишлаб чиқара олмайди, тайёр матндан узоқлаша олмайди; ўрганилган тушунчалар тизимига асосланган матнни тушунмайди. Ушбу белгилар ўқувчилар тегишли саволларни қўйишганда пайдо бўлади.
Камбағал ўқувчиларнинг психологик хусусиятлари:
Биринчидан, ўқув жараёнида ўзини ўзи бошқаришнинг сустлиги барча муваффақиятсиз мактаб ўқувчиларига хосдир: тарбиявий ишнинг яхши шаклланган усуллари ва усулларининг йўқлиги, ўқишга қатъий нотўғри ёндашувнинг мавжудлиги.
Муваффақиятсиз ўқувчилар қандай қилиб ўрганишни билишмайди. Улар олинган мавзуни мантиқий қайта ишлашни хоҳламайдилар ёки қилолмайдилар. Ушбу ўқувчилар дарсларда ва уйда мунтазам равишда ишламайдилар ва агар дарсни тайёрлашга эҳтиёж пайдо бўлса, улар шошилинч равишда ўқув материалини таҳлил қилмасдан бажарадилар ёки ёдлаб олиш учун уни қайта-қайта ўқишга мурожаат қиладилар. Уҳбу ўқувчилар олинган билимларни тизимлаштириш устида ишламайди, янги материаллар билан эски ўртасидаги алоқани ўрнатмайди. Натижада етарлича қилинмаган билимлар тизимсиз бўлакларга бўлинган. Ўрганишга бўлган бундай ёндашувга олиб келади мунтазам интелектуал юкланиш, бу ўз навбатида ушбу ўқувчиларнинг ақлий ривожланиш тезлигининг сезиларли даражада пасайишига олиб келади ва уларнинг синфдошларидан орқада қолишини кучайтиради.
Мактабгача ёшдаги мактаб ўқувчиларининг ўз-ўзини ташкил этиш қобилиятининг пастлиги, хотира, идрок, ҳаёлот каби ақлий функсияларнинг паст даражада ривожланганлигидан, уларнинг эътиборини ташкил эта олмасликдан, қоида тариқасида, мактабгача ёшдаги ўқувчилар бепарволик билан намоён бўлади. Ўқув материалини идрок қилиб, улар уни расм кўринишида қайта яратишга интилмайдилар. Ўқувчилар, ота-оналар, тенгдошлар томонидан етарлича ишламаётган болани рат этиш доимий ижтимоий адолатсизликга олиб келади. Ўсмирлик даврида хатти – ҳаракатларнинг асотсиал шакллари-ўғирлик, безорилик, уятсизлик, алкоголизм шаклланади. 12-14 ёшга келиб кичик ҳуқуқбузарликлар туфайли, ўспиринлар политсиянинг эътиборини жалб қиладилар, улар политсиянинг болалар хоналарида рўйхатдан ўтадилар.
Ўқувчиларнинг шахсий хусусиятлари муваффақиятсизлик сабаблари сифатида қайт этилган интизомсизлик, масъулиятсизлик, кучсиз ирода, тиришқоқлик ҳам кечикиш пайдо бўлишини шартидир. Бу хусусиятларининг барчаси маълум даражада ёшга боғлиқ хусусиятлар билан боғлиқ. Мустақил ишларни бажармаслик, ўқитувчининг саволларига жавоб беришдан бош тортиш, дарсдан чалғитадиган нарсалар интизом йўқлиги, масалага бепарволик билан муносабатда бўлиш мумкин. Заифлик, тиришқоқлик етишмаслиги, қийинчиликлардан қочиш истаги, улар билан учрашишда пассивлик каби элементларни келтириб чиқаради. Мактаб ўқувчиларининг айнан шу ўзига хос хусусиятлари ишнинг бепарволик билан бажарилишига, айниқса ўқувчининг ўзига маълум бўлган ўзини – ўзи бошқариш усулларидан фойдаланмаслигига олиб келиши мумкин. Бунга маълум ёшга хос бўлган қобилиятни қайта баҳолаш ва бажарилган ишнинг қийинчиликларини онгли равишта баҳолай олмаслик ҳам ёрдам бериши мумкин. Машғулотни тез ва осон бажаришга тайёрланинг, ўқувчи қийинчиликларни олдиндан сезмасдан осонликча қийинчиликларга дуч келганда ҳаракатларни рад этади. Сабр ва чидамлилик етарли эмас. Маълум бўлган юзакилик, бепарволик, безовталик ўсмирлик даврига хосдир ва бу маълум даражада, айниқса математика ва тиллар каби фанлар учун ўқитишнинг муваффақияти тўғрисида акс этади.
Кечикиш учун зарур шартлардан бири бу ўсмирлик учун хос бўлган интилишларнинг беқарорлиги, дарсдан ташқари машғулотлар ва севимли машғулотларига мойиллик. Ўсмирларнинг турли хил ва кучли дарсдан ташқари қизиқишлари мавжудлиги ўсмирликнинг энг муҳим хусусиятлари билан боғлиқ: сарфланмаган энергиянинг ҳаддан ташқари кўпайиши, мобил ҳаракатларга бўлган хоҳиш, қўшма ҳаракат ва ўйинларга бўлган мойиллик тобора ортиб бораётган мустақиллик истаги ва катталарнинг васийлигидан озод бўлиш. Мактабга нисбатан салбий муносабат билан бирга кучли дарсдан ташқари қизиқишлар мавжудлиги узоқ муддатли камбағал ўқувчиларни характерлайди, эпизодик суст ўқишда ва мактабга лоқайдлик хосдир. Ўқувчи ўқишни муқаррар бурч деб билади, ўқитувчиларнинг талабларини бажаради, ишда маълум даражада қатнашади ва баъзан фаоллигини намойиш этади, аммо буларнинг барчаси фақат муаммоларга дуч келмаслик, катталарнинг эътиборини жалб қилмаслик учун. Бундай ўқувчи мактабга ва дарсларга нисбатан қатъий позитсияни шакллантирган, у буларнинг барчаси зерикарли эканлигига, оқсоқоллар бунга муҳтожлигига ва у шахсан бунга муҳтож эмаслигига амин. Мактабга нисбатан салбий муносабат ва мажбуран ўқитиш нафақат ўрта мактаб ўқувчиларининг ортда қолишига олиб келади, ката ёвузлик ҳам фақат белги учун ўқитиш яхши ёки қониқарли баҳога эга бўлиш ягона мақсадга ва ишнинг етакчи мотивига айланганда ўқувчининг баҳолаш фаолиятини тўхтатади, ўқув фаолиятининг мазмунига бефарқликни келтириб чиқаради. Ўрганишдаги муваффақиятлар ва муваффақиятсизликлар ҳиссиётларни ўзларида эмас, балки фақат керакли белгини олиш имконияти ёки мумкин эмаслиги билан боғлиқ. Янги нарсаларни ўрганиш қувончи, жамоавий ишдан завқланиш, қийинчиликларни енгиш-буларнинг барчаси белги билан кўринмайди. Зарар нафақат академик кўрсатгичларга, балки ўқувчининг бутун ахлоқий тарбиясига хам олиб келади. Баъзи ўқувчи учун белгини олишнинг мақсади ўзига ишонч, ўзини ўзи қониқтириш, уйнинг ваъда қилган мукофотини олиш воситасидир. Ушбу барча ҳолатларда дарсдан ташқари туртки ва бу билим изиқишларининг ривожланишига, уларнинг малакасини оширишга, билимларни чуқурлаштиришга ва кенгайтиришга бўлган истакнинг пайдо бўлишига тўсқинлик қилади ва таълимга қийматга асосланган муносабатни шакллантиришга тўсқинлик қилади.
Оилавий тарбиянинг камчиликлари:
Бундай тез-тез учрайдиган сабаблар ва мактабни ташлаб келтиш даражаси оиладаги бузилиш ёки қўполлик, алкоголизм, ота-оналарнинг ижтимоий-сиёсий хатти-ҳаракати, ота-оналарнинг болаларга бефарқлиги ва уларнинг таълимдаги хатолари, болаларга асло ёрдам бермаслиги. Қўллаб-қувватлайдиган, эътибор ва меҳр-муҳаббатга қодир бўлган ота-оналарнинг болаларга нисбатан, асосийси болаларнинг таълимга нисбатан ижобий муносабати. Кўпгина ҳолларда ота-оналар болаларнинг таълимотларига ва уларнинг муваффақиятларига қизиқишади, лекин улар асосан баҳоларга амал қилишади. Боланинг шахс бўлиб, жамиятнинг фаол аъзоси сифатида шаклланиши учун таълимнинг моҳияти ва мактаб билими, кўникмасларининг аҳамияти қандайдир тарзда фонда қолмоқда. Ота-оналар болалар фаолияти мазмунини ўрганмасликлари сабабли, улар шубҳасиз унинг сифатини баҳолай олмайдилар (улар боланинг дарсда қанча ёки озгина ўтираётганини кўришади, яхши ёки ёмон баҳолар олишади), шунинг учун улар нафақат таълимни тарғиб қилишади, етарли даражада ўзини ўзи қадрлайдиган болалар, лекин кўпинча бунга халақит беришади. Ота-оналарнинг ўзи болаларнинг ихтиёрий равишта ёки ихтиёрига қарши паст ёки юқори ўзини ўзи ҳурмат қилишларига олиб келадиган нарсаларга халақит беришади, уларнинг ўзлари ҳам шу асосда мактаб билан тўқнашади. Ота-оналар ўзларининг фарзандлари энг яхши, энг қобилиятли эканликларини орзу қилган ва болаларнинг индивидуал камчиликларини кўриб, уларга танбеҳ берадиган ота-оналар томонидан камситишни яратадилар.
Камчиликларни бартараф этиш йўллари:
Педагогик профилактика – фаол педагогик тизимларни, фаол ўқитиш усуллари ва шаклларини, янги педагогик технологияларни, муаммоли ва дастурлаштирилганкўрсатмаларни педагогик фаолиятни ахборотлаштиришни излаш.
Педагогик диагностика – ўқув натижаларини мунтазам равишда мониторинг қилиш ва баҳолаш, бўшлиқларни ўз вақтида аниқлаш. Бунинг учун ўқитувчининг ўқувчилар, ота-оналар билан суҳбатларида, қийин ўқувчини кузатишда, ўқитувчининг кундалигида маълумотларни қайт этиш, тестлар, натижаларни таҳлил қилиш, қилинган хатолар турлари бўйича жадвал кўринишида умумлаштириш қўлланилади.
Педагогик терапия – ўқитишдаги бўшлиқларни бартараф этиш чоралари. Уй мактабида бу қўшимча синфлар, афзалликлари шундаки улардаги машғулотлар жиддий ташхис натижаларига кўра гуруҳ ва индивидуал ўқув қўлланмаларини танлаб олинади. Уларни махсус ўқитувчилар олиб борадилар, қатнашиш мажбурийдир.
Таълимга таъсири. Ўқимаслик кўпинча камбағал тарбия билан боғлиқ бўлганлиги сабабли якка тартибда режалаштирилганўқув ишлари муваффақиятсиз ўқувчилар билан олиб борилиши керак, бунга мактаб ўқувчининг оиласи билан ишлаш ҳам киради. Ўқувчи ўртоқлари билан танишиб келажакда улардан ортда қолмаслиги керак. Нейтрализатсия сабаблари зарарсизлантирилмоқда, салбий таъсир қилувчи вазиятларни бартараф этиш ва ижобий томонларини кучайтириш. Таълим жараёнини такомиллаштириш усулларини ишлаб чиқишда қоида тариқасида, кам ишлайдиган ўқувчилар учун айниқса қулай шароитлар яратилиши назарда тутилади. Барча ўқувчиларга тегишли алоҳида тадбирлар ҳам ишлаб чиқилмоқда; улар мактаб ўқувчиларининг умумий ўқув ва ўқув шароитларини яхшилашга хизмат қилади. Бунга бухгалтерия ҳисоби ва назоратини такомиллаштириш бўйича таклифлар, ўқувчиларнинг билим фаоллиги ва мустақиллигини ошириш, ундаги ижодий элементларни мустаҳкамлаш ва қизиқишларни ривожлантиришни рағбатлантириш бўйича тавсиялар киради.
Баъзи педагогик ва психологик асарларда таклиф қилинган муносабатларни қайта тарбиялаш усуллари ўз самарасини бермоқда: ўқувчига муваффақиятга эришиш учун унга шу каби қулай вазифаларни қўйиш. Муваффақият ҳатто аҳамиятсиз бўлса ҳам, ўрганишга ижобий муносабатда бўлиш учун кўприк бўлиши мумкин. Шу мақсадда улар ўйин ва амалий машғулотлардан фойдаланадилар, муваффақиятсиз ўрта мактаб ўқувчиларини бошланғич синф ўқувчиларидан ортда қолган дарслар билан таништирадилар. Кам маълумотга эга бўлган ўқувчилар учун махсус сўров шартларига ҳам эътибор қаратилади. Жавобни тахтада ўйлаб кўриш, режа, диаграммалар, плакатлар ёрдамида дарс мазмунини тушунтиришга кўпроқ вақт бериш тавсия этилади. Жавоб бераётган ўқувчи якка суҳбат қуриши, унинг қийинчиликларини билиб олиши ва етакчи саволларга ёрдам бериши учун суст ишлайдиган ўқувчиларни сўровини бошқа ўқувчиларнинг мустақил иши билан бирлаштириш тавсия этилади. Дарсда мустақил иш олиб боришда суст ишлайдиган ўқувчилар учун топшириқлар бошқа ўқувчиларга қараганда босқичларга, дозаларга бўлиниб, уларга батафсил кўрсатма бериш фойдалидир. Ўқувчиларнинг учта гуруҳини ажратиш таклиф этилади: заиф, ўрта ва кучли. Ўқитувчининг вазифаси нафақат кучсизларни керакли даражага етказиш, балки ўрта ва кучли ўқувчилар учун мумкин бўлган юкни беришдир. Дарснинг турли босқичларида мустақил иш гуруҳларда ташкил этилади ва ўқувчилар турли даражадаги қийинчиликларни бажарадилар. Ўқитувчи биринчи навбатда заиф ўқувчиларга ёрдам беради. Охирги босқичда ўқувчилар мустақил ишлари ҳақида ҳисобот беришади. Дарсни ташкил этишнинг кўрсатилган принтсипи кўплаб мактаблар амалиётида қўлланилади. Таъкидлаш жоизки гуруҳлар вақтинча, биридан бошқасига ўтиш ўқувчилар томонидан уларнинг илтимосига биноан рухсат этилади ва ўқитувчи томонидан ҳар бир ўқувчининг ўқитишидаги муваффақиятни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Фарқлаш ўқувчиларнинг уй вазифаларини бажаришда ҳам зарур, амалда мактабларда ортда қоладиган ҳар хил қўшимча синфлар кенг қўлланилади. Ушбу ўлчовнинг кенг тарқалганлиги гарчи у мантиқсизлиги учун тўғри танқид қилинса ҳам, материални ўрганиш учун вақтни кўпайтириши билан изоҳланади. Бу усул ўқитувчилар учун дарсда ишларни қандай фарқлашни, уй вазифаларини индивидуал равишда ажратишни билмайдиган ўқитувчилар учун ягона усул. Иккинчи йиллик таълимни ташкил қилиш билан боғлиқ яна бир муҳим масала – адабиётларда такрорий курс мактабга ката зарар етказиши ва самарасизлиги таъкидланган. Шу муносабат билан ғоя пайдо бўлди ва ривожланиш суръати суст бўлган ўқувчилар учун ҳам, ўспиринлар, иккинчи курс талабалари учун ҳам, учинчи синфда қолганлар учун ҳам махсус синфлар ва мактаблар ташкил этиш амалиёти кенг тарқалган эди. Махсус синфларда ўқитишнинг ўзига хос хусусияти уларнинг кам бандлик даражаси, олдинги синфлар учун бўшлиқларни ёпишни таминлайдиган махсус ўқитиш усуллари ва дастурларидир. Мактаб режаси кун бўйи узайтирилади; ўқитувчилар юқори маош олишади. Педагогик адабиётларда кам ишлайдиган мактаб ўқувчиларини кейинг синфга ўтказиш шартлари масаласи кўриб чиқилади. Таржима шартларини ўзгартириш ва уларни янада мослашувчан қилишга урунишлар жуда ўз вақтида бўлиб кўринади. Мавзунинг моҳияти шундаки, биринчи синфда шартли равишта кейинг синфга ўтказилиб, ўз синфини эгаллаб олишни истаган ва хоҳлаган ўқувчиларга бўшлиқларини тўлдириб синов муддатлариниўташга имкон бериш.
Кичик мактаб ёши мактаб ёшидаги энг муҳим босқичдир. Бу асрнинг асосий ютуқлари ўқув фаолиятининг етакчи хусусиятларидан келиб чиқади ва асосан мактабнинг сўнгги йиллари учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга, бошланғич мактаб ёшига келиб, бола ўқиш истаги, билим олишга ва ўз кучига ишонишга қодир бўлиши керак. Ўқувчи етишмовчилиги муаммосини соддалаштирмаслик учун шуни таъкидлаш керакки, у битта сабабга асосланмаган, балки бир нечта ва кўпинча улар биргаликда ҳаракат қилишади. Бундан ташқари ўқувчилар етишмаслигининг асосий сабаби ўқишдаги кечикиш натижасида янги, иккинчи даражали сабабларга боғлиқ. Ушбу сабаблар ҳам ўзгариши мумкин, чунки мактаб ўқувчилари ўзларининг академик кўрсаткичларига бир хил муносабатда бўлмайдилар. Мактабларда суст ишлайдиган ўқувчиларнинг психологик муаммолари ўрганилиб, В.И.зикова асарларида кенг намойиш этилган. З.И. Қалмиқова, Зикова, Н.А. Менченская, Н.И. Мурачковский, А.М. Орлова, Л.С. Славина, С.Ф. Жуикова, А.Н. Тсймбалюк ва бошқалар (ўтган асрнинг 50-60-йиллари). Муаммони ўрганишнинг дидактик ва психологик жиҳатларини ўзида мужассам этган 1950-1960 – йиллардаги бир қатор асарларда оммавий мактабда (Л.С. Славина) асослаш учун ёзиш зарурлиги тўғрисида фикр билдирилган. Муваффақиятсиз болаларни тасвирлаб ушбу муаллифлар иккита жиҳатни ажратиб кўрсатишади: боланинг ўқиш қобилияти ва меҳнат қобилиятининг табиати. Кечикишнинг қуйидаги сабабларини айтиб: болаларнинг ўқишга бепарволик билан муносабати; бурч ҳисси йўқлиги; бепарволик; тартибсизлик; номутаносиблик; пассивлик; етарли билим фаолиятининг етишмаслиги ва бошқалар. Ўрганишни ўрганиш бўйича тадқиқотларида Н.А. Менчинская, З.И. Калмикова ва бошқалар мактабда ишламаётган ўқувчилар ёки “кам ўқиган ўқувчилар” деб номлаганлари учун психологик тавсиф берди. Муваффақиятсиз етишмовчиликнинг психологик сабаблари И.В. Дубровина ўзининг “Мактаб психологининг иш китоби” асарида икки тоифага бирлаштирилган. Биринчи тоифага сўзнинг кенг маъносида когнитив фаолиятнинг камчиликлари, иккинчи тоифага эса боланинг мотиватсион соҳаси ривожланишидаги камчиликлар киради. Муаллиф тўғри ўқитиш усулларини шакллантиришнинг етишмаслиги билан ажралиб турадиган ўқув қийинчиликлари бўлган болаларнинг хусусиятларини кўриб чиқади. Дубровинанинг фикрига кўра бундай ўқувчи қандай қилиб тўғри ўқишни билмайди, чунки таълим фаолияти бошқа ҳар қандай сингари ўзлаштириш учун маълум кўникмалар ва техникаларни талаб қилади. Ҳаттоки катталар учун ҳам оддий ҳаракатлар, масалан онгни ҳисоблаш нақшга мувофиқ ҳарфларни ёзиб қўйиш, шеърларни ёдлаб олиш, уларни амалга ошириш учун бир эмас, балки бир неча хил усуллардан фойдаланишни талаб қилади. Ушбу усулларнинг барчаси ҳам тўғри эмас, лекин тенг даражада самарали.
Мактабга ўқишга борган ва ўзи учун янги ўқув фаолиятига дуч келган болалар кўпинча ушбу фаолиятни ўзлаштириш учун етарли усулларни мустақил равишта топа олмайдилар. Агар болалар зарур махсус кўникмалар ва техникаларни билмаса унда улар ўзларини интуитив равишда топа бошлайдилар ва албатта, улар ҳар доим ҳам тўғри ва самарали бўлмайди. И.В. Дубровинанинг фикрича ўқитишнинг етарли бўлмаган усуллари кўпроқ индивидуал бўлиши мумкин. Бошланғич мактаб ўқувчиси ўқув фаолиятидаги қийинчиликлар шароитида қуйидагилар тушунади:

• 
  Ёзма ишларда хатларни қолдириб кетиш;
  
• 
  Қоидаларни яхши билган ҳолда имло хатолари;
  
• 
  Диққатсизлик ва чалғитиш;
  
• 
  Математик муаммоларни ечишда қийинчиликлар;
  
• 
  Безовталик;
  
• 
  Янги вазифаларни ўрганишда қийинчиликлар;
  
• 
  Дафтардаги доимий ахлоқсизлик;
  
• 
  Кўпайтириш жадвали ҳақида кам маълумот (қўшимча маълумотнинг йўқлиги);
  
• 
  Мустақил иш учун топшириқларни бажаришдаги қийинчиликлар.
  

“Ҳар қандай фаолият ҳар қандай ният босим таъсири остида амалга оширилади. А.Н. Тсймбалюк фикрига кўра: Леонтъев, сабаб – бу эътироз этилган эҳтиёж. Мотивлар ҳиссиётлар билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, фаолиятга у ёки бу рангни беради-ижобий ёки салбий. Амалга оширилган фаолиятнинг сифати учун субъектнинг унга қандай алоқаси борлиги умуман бефарқ эмас. Бу билимларни ўзлаштириш фаолиятига тўлиқ тегишли. Олинган билимларнинг сифати ва шунинг учун ўқитишнинг муваффақияти кўп жиҳатдан талабанинг фаолиятини йўналтирадиган ва тартибга соладиган сабабларга ва ушбу фаолиятнинг субъектив ҳиссий рангларига боғлиқ. Малумки, ҳар бир кишининг мотиватсион соҳасида бир вақтнинг ўзида унинг фаолиятини йўналтирувчи бир нечта сабаблар мавжуд, аммо уларнинг ҳаммаси ҳам бир хил ҳаракатлантирувчи кучга эга эмас. Мотивлар механик равишта ташкил этилган: улар орасида етакчи, доминант ва иккинчи даражали, бўйсунувчилар ажралиб туради. Бу инсоннинг амалга оширилган фаолиятга бўлган ҳиссий муносабатини ва натижада уни амалга ошириш сифатини белгиловчи етакчи сабабдир. Таълим фаолиятининг муваффақияти учун ўқувчида қайси мотив устунлик қилиши муҳим, яни ҳар бир ўқувчи нимани ўрганаётгани номидан билиши, англаши тушунилади.
Психологлар А.Ф. Ануфриев ва С.Н. Костромина бошланғич мактаб ўқувчиларининг муваффақиятсиз бўлишининг мумкин бўлган психологик сабаблари: имло хатоларини тан олиш, гарчи ҳар қандай қоида ёдда тутилиши мумкин бўлса-да, “имло ҳушёрлигини ривожлантирмаслик” деб аталадиган ҳолат. Мумкин бўлган сабаблар: ўзбошимчалик ривожланишининг паст даражаси, ўқув техникасининг етишмаслиги, диққат ва овознинг паст даражаси, қисқа муддатли хотира ривожланишининг паст даражаси, фонемик эшитишнинг паст ривожланиши. Қуйидаги сабаблар синфда диққатсизлик ва чалғитишга олиб келади: ўзбошимчалик ривожланишининг паст даражаси, диққатнинг паст даражаси ва диққатнинг барқарорлиги. Математик муаммоларни ечишда қийинчиликлар кам ривожланган мантиқий фикрлаш, Грамматик тузилишларни яхши тушунмаслик, атрибутлар тизимида навигатсия қилишнинг шакллантирувчи қобилиятининг йўқлиги ва мажозий тафаккурнинг паст даражасидан келиб чиқади. Матнни қайта ўқишда қийинчиликлар ўз ҳаракатларини режалаштириш қобилиятининг йўқлиги, мантиқий ёдлашни кам ривожланганлиги, нутқ ва образли фикрлашнинг паст даражаси, ўзини ўзи паст баҳолагандан келиб чиқиши мумкин. Синфдаги безовталик кўпинча ўзбошимчалик ривожланишининг паст даражаси, шахснинг ўзига хос типологик хусусиятлари ихтёрий соҳанинг паст даражадаги ривожланиши билан изоҳланади. Психологлар А.Ф. Ануфриев ва С.Н. Костромина биринчи уринишда ўқитувчининг тушунтиришини тушунишда қийинчиликларга олиб келадиган қуйидаги сабабларни аниқлади: диққатнинг паст консентратсияси, таълим фаолиятида маълумот етишмаслиги, идрокнинг паст даражаси ва тасодифийлик. Қўшимча жадвалга этибор бермаслик (кўпайиш) механик хотира ва узоқ муддатли хотира ривожланишининг паст даражаси, диққатнинг паст консентратсияси ва таълим фаолияти шаклланмаганлиги билан боғлиқ бўлиши мумкин. Баъзи болалар уйда дарсларни унутишади. Бунинг сабаблари ўзбошимчалик, ривожланишнинг паст даражаси, диққатни жамлаш ва барқарорликнинг паст даражаси ва асосий сабаб – бу юқори ҳиссий беқарорлик, дуртуселлийин ортиши. А.Н. Тсймбалюкнинг махсус иши ўрта мактаб ўқувчиларининг когнитив фаолиятининг хусусиятларига бағишланган, уларнинг муҳим қисми ҳаракатсизлик, қатъийлик ва вазифаларни бажаришда зарурий мослашувчанликнинг йўқлиги билан ажралиб туришини аниқлади. Муаллиф таъкидлашича ҳар қандай ақлий фаолият бундай болалар учун ката қийинчилик туғдиради, айниқса бола ақлий ҳаракат ва фаолликни намойиш қилиши зарур бўлса. Ушбу тоифадаги ўқувчилар қуйидагилар билан ажралиб туради: когнитив фаолиятнинг паст тонуси; мотиватсиянинг йўқлиги; ақлий оператсияларнинг шаклланишининг етарли эмаслигим; заиф хотира; қаттиқ меҳнат етишмаслиги.
Л.С. Славина ўқувчиларнинг суст ишлашига нима сабаб бўлганига қараб, етарлича ишламайдиган мактаб ўқувчиларининг 5 гуруҳини аниқлайди.
1. ўқишга нотўғри муносабатда бўлган ўқувчилар;
2. материални қийинчилик билан ютиш;
3. ўқув ишининг кўникмалари ва усулларини шакллантирмаган ўқувчилар;
4. қандай ишлашни билмайдиган ўқувчилар;
5. билим ва тарбиявий қизиқишларга эга бўлмаган мактаб ўқувчилари.
Турли гуруҳ ўқувчилари орасида шахсиятнинг турли жиҳатлари ўртасидаги ўзаро боғлиқлик ҳақида савол очиқ қолмоқда. Муваффақиятсиз мактаб ўқувчилари заиф ўзини ўзи ташкил этиш билан ажралиб туради: ўзларининг ақлий жараёнларини (диққат, хотира) бошқариш қобилияти, тарбиявий ишларнинг пухта шаклланган ратсионал усулларининг йўқлиги, таълим муаммоларини ҳал қилишда ўйламаслик, билимларни расмий ассимилятсия қилиш; эътибор ва хотира хусусиятларини ўрганиш шуни кўрсатдики, камбағал ўқувчиларда хотира ва эътибор фаолиятидаги паст кўрсатгичлар бу ақлий жараёнлардаги ҳар қандай паталогик ўзгаришларнинг натижаси эмас, улар тўғри ишлаш учун зарур кўникма ва одатлар йўқлиги билан изоҳланади. Муваффақиятсиз болаларни турларга ажратиш учун асос шахсий хусусиятларнинг иккита асосий комплексининг турли хил комбинатсияларига асосланади: 1-тип – ақлий фаолиятнинг хусусиятлари (ўрганиш билан боғлиқ); 2-тип – шахснинг йўналиши, шу билан бирга ўрганишга бўлган муносабати, ўқувчининг “ички позитсияси” билан тавсифланади.
Ушбу комплекслар билан алоқалар мумкин:

1. 
   Ақлий фаолиайтнинг паст сифати ўрганишга ижобий муносабат ва ўқувчиларнинг “позитсиясини сақлаб қолиш” билан бирлаштирилган;
   
2. 
   Ақлий фаолиятнинг юқори сифати ўқувчига қисман ёки ҳатто тўлиқ “мавқеини йўқотиш” билан салбий муносабат билан бирлаштирилган;
   
3. 
   Ақлий фаолиятнинг паст сифати ўқувчига қисман ёки тўлиқ “мавқеини йўқотиш” билан салбий муносабат билан бирлаштирилган.
   

Танланган хусусиятларнинг уйғунлиги ва ўзаро боғлиқлигининг ўзига хос хусусияти камбағал ўқувчининг турини, шунингдек академик муваффақиятсизликни енгиш усулларини белгилайди. Шундай қилиб психологик омиллар орасида ўрганишга таъсир кўрсатадиган бир нечта соҳаларни ажратиш мумкин: когнитив мотиватсион, ҳиссий ва ихтиёрий. Когнитив соҳада муваффақиятсизликнинг сабаблари ўқувчиларда когнитив жараёнларнинг маълум фазилатларини шакллантиришнинг етишмаслиги бўлиши мумкин: ўрганиш марказида жойлашган хотира ривожланишининг паст даражаси (кўриш, эшитиш, кинестетик); ўқув жараёнида мустақил фаол фикрлаш ишларининг етарли даражада ташкил этилмаганлиги ва натижада олинган билимларни амалда қўллашнинг иложи йўқлиги; диққат эътиборини асосан тақсимлаш ва коммутатсия қилишнинг етарли даражада ривожланмаганлиги; ўқувчиларда фаол қабул қилиш каналини (висуал, эшитиш, кинестетик) ҳисобга олмаган ҳолда ўқув дастурини қуриш. Эмотсионал-ихтиёрий соҳада мактаб муваффақиятсизлигининг асосий сабаблари қуйидагилар бўлиши мумкин: юқори ташвиш, бу девиант хулқ – атворга ва ўқув фаолияти самарадорлигининг пасайишига олиб келади; ўз-ўзини ҳурмат қилиш ҳам боланинг мактабдаги муваффақиятига таъсир қилади. Ўз-ўзини ҳурмат қилишнинг паст даражаси ўқув материалини ишлаб чиқишда ҳам синфдошлар ва ўқитувчилар билан ҳам боғлиқ муаммоларни келтириб чиқаради. Ўзига бўлган етарлича баҳо бермаслик ўқитувчи ва ўқувчи, ўқувчи ва ўқувчи ўртасидаги зиддиятли вазиятларга олиб келиши мумкин. Ўз-ўзини муносиб баҳолашни шакллантириш ўқитувчининг болага бўлган муносабати ва унинг тенгдошлар жамоасидаги мавқеига боғлиқ. Ташаббускорлик, мустақиллик, ташкилотчилик каби ихтиёрий фазилатларнинг йўқлиги ҳам боланинг мактабдаги ишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Мактаб ўқувчиларининг суст ишлаши ўрганиш учун паст мотиватсия билан боғлиқ бўлиши мумкин.
Олим – ўқитувчиларнинг изланишларида (Ю.К. Бабанский, Б.П. Эсипов, Л.В. Занков, С.Т. Шатский ва бошқалар) суст ривожланинш сабаблари одатда ўқитувчига боғлиқ ва мустақил бўлинади. Биринчидан бўлиб Б.П. Эсипов қуйидагиларни чақиради: ўқитувчининг мавзу ва унинг ўқитиш усуллари тўғрисида билимлари пастлиги, ўқувчиларгааниқлик кўрсатиши мумкин эмаслиги, ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятларини билмаслик, уларнинг ишини яхши ташкил этмаслик, ўқувчининг шахсий хусусиятларига ҳурмат билан талабчанликни уйғунлаштира олмаслик, оил ава бошқалар билан алоқани ўрнатишнинг нотўғри йўллари.
С.Т. Шатский мактаб ўқувчиларига индивидуал ёндашишни ташкил этишдаги муваффақиятсизлик муаммоларига ечим топди. Унинг орқасидан А. Бударй ўқувчиларни ўқитишни синфда ўқув материалларини идрок этиш ва тушуниш нуқтаи назаридан энг характерли учта гуруҳни аниқлаш орқали фарқлаш керак деган хулосага келди. П.П. Блонский бу боланинг етишмовчилигининг асосий сабаби сифатида биологик етишмовчилик деб ҳисоблаган. Ёмон ишлашга олиб келадиган сабабларни таъкидлаб П.П. Блонский қуйидагиларни айтган: иш қобилиятининг пастлиги, яъни ўқув ишларини тўғри ташкил эта олмаслик; ўрганишга қизиқишнинг йўқлиги ва ўрганиш истагининг йўқлиги; умумий ривожланиш сустлиги.
А.Е. Аркин муваффақиятсизлик омилларини ижтимоий омиллар деб ҳисобламади:
- Оиладаги ноқулай муҳит, ёмон яшаш шароити;

• 
  Китоб ва ўқув қўлланмаларининг етишмаслиги;
  
• 
  Одамларнинг гавжумлиги ва заиф мутахассислар.
  

Нотўғри ишларнинг асосий сабаби бу ота-оналарнинг хатоси. Болада ўзини ўзи бошқариш ва ўзини тута билиш қобилиятини тезроқ сингдиришни истаган ота-оналар кўпинча уни ахлоқий жиҳатдан ўргатишади, ўзларини пастлик ҳиссини уйғотадилар, кўрсатмалар берадилар, мустақилликни ўлдирадилар, шунингдек оммавий тазйиқлардан ҳимоя қиладилар, уларни таҳдид ва жазоларга риоя қиладилар. Баъзи болалар уй вазифасини тайёрлашда хато қилишдан қўрқишади. Бу ота-оналар педагогик равишта текширадиган ва шу билан бирга жиддий хатоларга йўлиқадиган ҳолатларда содир бўлади. Ота-оналар болани жазоламаса ҳам психологик жазо хали ҳам мавжуд. Ўқитувчининг нотўғри тушуниши, қийинчиликларнинг сабаблари ва боланинг билим соҳасидаги юқори талабларга, умуман шахсиятнинг бузилишига олиб келади. Бу ўз навбатида катта муаммоларни келтириб чиқармоқда, уларни бартараф этиш йилдан-йилга қийинлашмоқда. Мактаб билимларини ўзлаштиришда сурункали кечикиш мавжуд, бу психосатсиал ривожланишнинг иккиламчи бузилишларига ва девиант хатти-ҳаракатларининг турли шаклларига олиб келади. Табиий рағбатлантирилмаган ўқувчилар муҳитига салбий таъсир қилади: ёпиқ бинолар; чекланган жойлар.
Бу дунёни мажозий-ҳиссий идрок этишнинг йўқолишига, виуал уфқларнинг торайишига ва ўқувчининг ҳиссий соҳасини сусайтиришга олиб келади. Натижада, ўқувчига мутлақ ва нисбий юкланиш нормативдан анча юқори ва уни ўқитишнинг жисмоний нархи жуда юқори. Мактабдаги муваффақиятсизликга олиб келадиган ўқишдаги қийинчиликлар болани мактабга тайёрлашдаги камчиликлардан ҳам келиб чиқади. Мактабгача катталар ва тенгдошлари билан мулоқот қилишда керакли тажрибага эга бўлмаган болалар, ўзларига ишончлари комил эмас, катталарнингкутганларига мувофиқ яшашдан қўрқишади, мактаб жамоасида мулоқот қилишда қийинчиликларга дуч келишади ва ўқитувчидан қўрқишади, бу невроз ва мактаб қўрқувига олиб келади. Боланинг умумий ҳолати шунингдек, ўқув қийинчиликларига таъсир қилади: маълум ақлий функсиялар ва когнитив жараёнларнинг бузилиши, мактаб кўникмаларининг бузилиши, мониторинг бузилиши, ҳиссий касалликлар. Буларнинг барчаси мактабда муваффақиятсизликка олиб келади, бунда бузилган билимлардан ташқари, бола неврозларда намоён бўладиган хулқ-атвор, шахслараро ўзаро муносабатлар, руҳий касалликлар, турли хил ҳиссий ва хатти-ҳаракатлар реактсияларини ривожлантиради, бунда доимий равишта ўз боласи ўзини ўзи ҳис қилади. Ахлоқсизлик уларнинг хатти-ҳаракатларининг тўғрилиги, қарорларининг ишончлилиги. Бундай вазиятда бола барқарор, ҳиссий қийинчиликни бошдан кечиради: мактабда муваффақиятсизликни доимий равишта кутиш, ўқитувчилар ва синфдошлар томонидан ўзига нисбатан ёмон муносабат, мактабдан қўрқиш(сколинофобия), унга боришни хоҳламаслик, ҳисоблаб бўлмайдиган ноаниқ ташвиш хавотирни келтириб чиқаради – эмотсионал равишта яқинлашиб келаётган таҳликани ҳис қилиш, муайян нарсалар ёки фикрлардан қўрқиш, қорқув ҳисси. Бу бола сўралганда йўқолганлиги, саволга жавоб берадиган сўзларни топа олмаслиги, титроқ овоз билан гапириши ва кўпинча бутунлай тўхтаб қолишида намоён бўлади. У жуда кўп кераксиз ҳаракатларни амалга оширади ёки аксинча, ҳаракатсиз чекланиб қолади. Бу қўрқувнинг марказида хато қилиш, аҳмоқлик қилиш ва масхара қилиш қўрқуви ётади. Энг муҳими болалар сахнада жавоб беришдан қўрқишади, доскада уларнинг ҳимоясизлиги тўлиқ намоён бўлади.
Бир қатор ҳолатларда қўрқув тенгдошлар билан тўқнашувлар, улар томонидан тажовузкорлик намоён бўлишидан қўрқиш туфайли юзага келади. Ўқувчининг ижтимоий мавқеи, унга жавобгарлик, масъулият ҳиссини юклаш, қўрқувни, “бундай бўлмаслик” қўрқувини келтириб чиқариши мумкин. Бола ўз вақтида бўлмасликдан, кечикишдан, нотўғри иш қилишдан, ҳукм қилинишдан ва жазоланишдан қўрқади, чунки у янги билимларни эгаллашга интилади, ўз вазифаларини жиддий қабул қилади ва баҳолар ҳақида жуда ташвишланмоқда.
В.И. Дубровина икки гуруҳдаги муваффақиятсизликга асосланган психологик сабабларни бирлаштирди. Биринчиси, сўзнинг кенг маъносида когнитив фаолиятнинг камчиликлари; иккинчиси, болаларнинг мотиватсион соҳасини ривожлантиришдаги камчиликлари. Биринчи гуруҳнинг психологик сабаблари орасида қуйидагилар ажралиб туради:
Таълим усулларининг етишмаслиги;
Ақлий жараёнларнинг ривожланишидаги нуқсонлар, асосан боланинг ақлий фаолияти;
Боланинг когнитив фаолиятида намоён бўлган ўзига хос типологик хусусиятларидан етарли даражада фойдаланмаслиги.
Муваффақиятсизлик сабабларини олдини олиш, бартараф этишдан осонроқдир. Шу сабабли болани мактабда муваффақиятли ўқитиш боланинг ҳар томонлама характерли хусусияти сифатида қаралади, бу психологик фазилатларнинг ривожланиш даражасини очиб беради, бу янги ижтимоий муҳитга нормал киришнинг муҳим шартлари ҳисобланади.
Психологлар А.Ф. Ануфриев ва С.Н. Костромина бошланғич мактаб ўқувчисини ўқитишда бир қатор қийинчиликларни ва бу қийинчиликларнинг мумкин бўлган психологик сабабларини аниқлади. Бутун синфдаги болаларнинг тахминан 20 фоизи ёзма ишларда хатларни ташлаб юборишлари мумкин. Ушбу ҳодисанинг бир нечта сабаблари бор- фонемик эшитишнинг паст даражадаги ривожланиши, диққатнинг паст консентратсияси, ўзини ўзи бошқариш техникасининг етишмаслиги, индивидуал ва типологик хусусиятлари. 19 фоиз болалар ҳар доим ҳам имло хатоларига йўл қўядилар, гарчи улар ҳар қандай қоидаларга ёддан жавоб беришлари мумкин – бу “имло кам ривожланган имло” деб аталадиган ҳолат. Мумкин бўлган сабаблар: ўзбошимчалик ривожланишининг паст даражаси, ўқув техникасининг етишмаслиги, диққат ва овознинг паст даражаси, қисқа муддатли хотира ривожланишининг паст даражаси, фонемик эшитишнинг паст ривожланиши. Синфларнинг қарийб 17 фоизи диққатсизлик ва чалғишни бошдан кечиради. Бунинг сабаблари қуйидагича аниқланди: ўзбошимчалик ривожланишининг паст даражаси, диққатнинг паст даражаси, консентратсиай даражаси ва диққатнинг барқарорлиги.
14,8% болалар математик муаммоларни ҳал қилишда қийинчиликларга дуч келишади – мантиқий фикрлаш кам ривожланган, Грамматик тузилишларни яхши тушунмаслик, атрибутлар тизимида ҳаракат қилиш қобилиятининг йўқлиги, мажозий фикрлаш ривожланишининг паст даражаси. Болаларнинг тахминан 13,5 фоизи матнни қайта ўқишда қийналмоқда. Сабаблари: ўз ҳаракатларини режалаштириш қобилиятининг йўқлиги, мантиқий ёдлашни кам ривожланганлиги, нутқни ривожлантириш ва ҳаёлий фикрлашнинг паст даражаси, ўз-ўзини ҳурмат қилишнинг паст даражаси. 13,1% балалар безовталанишади, кўпинча бу ўзбошимчалик ривожланишининг паст даражаси, шахснинг индивидуал типологик хусусиятлари ва ирсий соҳанинг паст даражада ривожланиши билан изоҳланади. 12,7% болалар биринчи марта ўқитувчининг тушунтиришларини тушунишда қийналадилар. Психологлар А.Ф. Ануфриев ва С.Н. Костромина қуйидаги сабабларни аниқладилар: эътиборнинг паст даражада консентратсияси, таълим фаолиятида талимнинг етшмаслиги, идрокнинг паст даражаси ва тасодифийлик.
Болаларнинг 11,5 фоизи дафтарда доимий ахлоқсизликга эга. Бунинг сабаби бармоқларнинг нозик моторли кўникмаларининг ёмон ривожланиши ва етарлича эътибор берилмаслиги бўлиши мумкин. 10,2% болалар қўшимча (кўпайиш) жадвалини билишмайди. Бу механик хотира ва узоқ муддатли хотира ривожланишининг паст даражаси, диққатнинг паст консентратсияси ва таълим фаолиятини шакллантиришнинг етишмаслиги билан боғлиқ. 9,6% болалар кўпинча мустақил иш учун топшириқларни бажара олмайдилар. Бунинг сабаблари – ўқув услубларининг етишмаслиги, ўзбошимчалик ривожланишининг паст даражаси.
Болаларнинг 9,5% уйда мактаб фанларини доимий равишта унитишади. Бунинг сабаблари диққатни жамлаш ва барқарорликнинг паст даражаси ва асосий сабаб бу юқори ҳиссий беқарорлик, дуртуселлийин ортиши. Бола доскадан яхши ёзмайди 8,7 % модел бўйича доска билан ишлашни ўрганмаган. 8,5% болалар уй вазифаларини аъло даражада бажарадилар, аммо улар дарсда суст қатнашадилар. Бунинг сабаблари бошқача – ақлий жараёнларнинг паст даражаси, ўрганиш техникасининг етишмаслиги, ўзбошимчалик ривожланишининг паст даражаси. 6,9% ҳар қандай топшириқ бола уни бажаришни бошлашидан олдин бир неча бор такрорланиши керак. Эҳтимол ўзбошимчалик ривожланишининг паст даражаси ва катталарнинг оғзаки кўрсатмаларига биноан вазифаларни бажариш қобилиятининг йўқлиги айбдор.
6,4% болалар доимий равишта яна қайта сўрашади. Бу диққатнинг паст даражаси, заиф контсентратсия ва диққатнинг барқарорлиги, диққатни алмаштириш ва қисқа муддатли хотиранинг ривожланиши пастлиги ва ўқув вазифасини қабул қилиш қобилиятининг етишмаслиги. Болаларнинг 5,5 фоизи дафтарларга ёмон йўналтирилган, бунинг сабаблари космосда идрок этиш ва йўналтиришнинг паст даражаси ва қўлларнинг нозик мушакларининг ёмон ривожланиши. 4,9% болалар кўпинча қўлларини кўтарадилар ва жавоб беришда жим бўладилар. Улар ўзларини мактаб ўқувчиси сифатида қабул қилмайдилар ёки ўзларини паст баҳолайдилар, аммо оиладаги қийинчиликлар, ички стресс ҳолати, индивидуал типологик хусусиятлар бўлиши мумкин.
0,97% болалар ўқитувчиларнинг рейтинглари ва хулқ-атворини шарҳлари билан изоҳлаши, бунинг сабаблари оиладаги қийинчиликлар, онанинг функтсиясини ўқитувчига топшириш. 0,7% болалар узоқ вақт давомида ўз столларини топа олмайдилар. Бунинг сабаблари космосда йўналтиришнинг суст ривожланиши, ҳаёлий фикрлаш ва ўзини тута билиш даражасининг пастлигидадир.
Боланинг мактабда ишлаши муаммосига дуч келмаслиги учун сиз унга мактабга мослашишига ёрдам беришингиз керак. Ушбу кўникманинг бола учун жиддий ички йўқотишларсиз, фаровонлиги, кайфияти ва ўз-ўзини ҳурматини йўқотмасдан амалга оширилиши жуда муҳимдир. Унга мактабда ўзини қулай ҳис қилишига ёрдам бериш, муваффақиятли ўқиш ва тўлиқ ривожланиш учун интеллектуал, шахсий, жисмоний ресурсларни бўшатиш керак. Психологик ва педагогик адабиётларда бу муаммо қуйидагича акс эттирилган. Мактабга келганда, бола у учун сифат жиҳатидан янги дунёга киради, бу эса бутун ҳаёт тарзи ва фаолиятини қайта ташкил этишга олиб келади. Боланинг мақсади қуйидагиларга мослашишдир: мактаб ўқитувчисига; мактабдаги интизомга.
Етишмовчилик муаммосининг олдини олиш учун кўплаб психологлар ўқувчиларга маълум материаллардан фойдаланган ҳолда билим, кўникма, кўникмаларни шакллантиришни, вазифаларни муваффақиятли ҳал этиш учун ҳар хил ёрдамларни ишлаб чиқишни ва қўллашни тавсия этадилар. Баркамол тараққиётнинг муҳим огоҳлантирувчиси, Б.П. Эсиповнинг сўзларига кўра, ўқитувчининг болалар билан индивидуал муносабати ҳар бир ўқувчининг шахсий хусусиятларига ва ўқувчининг уй вазифаларини тўғри ташкил этишга асосланган.
Ю.К. Бабанский “мактаб ўқувчиларининг ҳақиқий имкониятлари” диагностикасини ташкиллаштиришга ушбу ҳодисанинг доминант сабабларини аниқлашга ва мавжуд бўлган педагогик таъсир воситаларидан мақбул фойдаланишга асосланган мактаб ўқувчиларининг салбий қобилиятларининг ривожланишига йўл қўймаслик чораларини ишлаб чиқди. Шундай қилиб мактабдаги муваффақиятсизликнинг сабаблари жуда кўп, масалан:

• 
  боланинг биологик камлиги;
  
• 
  боланинг мактабга тайёргарлиги етарли эмаслиги;
  
• 
  когнитив фаолиятнинг камчиликлари;
  
• 
  боланинг мотиватсион соҳаси ривожланишидаги камчиликлар;
  
• 
  индивидуал - боланинг типологик хусусиятлари;
  
• 
  ижтимоий омиллар;
  
• 
  ўқитувчига боғлиқ қобилиятсизликнинг сабаблари (ўқитувчининг дарс мавзуси ва усулларини яхши билмаслиги, ўқувчиларга аниқлик бера олмаслиги, ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятларини билмаслиги, уларнинг ишини яхши ташкил этмаслиги, ўқувчиларнинг ўзига бўлган ҳурмати билан талабчанликни уйғунлаштира олмаслиги ва бошқалар).
  

3.