Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мукимий номидаги қЎҚон давлат

2. ЎСИМЛИКЛАРНИ НАМЛИК ШАРОИТЛАРИГА
МОСЛАШИШЛАРИ
Организмларнинг сувга бўлган талаби, ҳар хил намлик шароитларда яшаши ҳамда мослашишларига кўра тўрт асосий гуруҳга ажратилади: 1. Сувда яшовчи (ўсимликлар-гидрофитлар, ҳайвонлар-гидрофиллар). 2. Ортиқча намликда яшовчилар (гидрофитлар, гигрофитлар). 3. Ўртача намликда яшовчи (мезофитлар, мезофиллар). 4. Қурғоқчил шароитда яшовчилар (ксерофитлар, ксерофиллар).
Барча ўсимликлар сув билан таъминланиши ёки намлик шароитига мосланишига кўра 5 та экологик гуруҳга ажратилади: гидатофитлар, гидрофитлар, гигрофитлар, мезофитлар, ксерофитлар.
Гидатофитлар – ҳаёти доимо сувда ўтувчи бу гуруҳга асосан сув ўтлар киради.
Гидрофитлар – танасининг бир қисми сувдан ташқарида, қолган қисми сув қатламида жойлашган ўсимликлардир. Сув нилуфарлари, ғиччак, найзабарг, ўқбарг ва бошқалар шулар жумласидандир.
Гигрофитлар – тупроқда ортиқча миқдорда намлик ёки сув бўлган шароитда яшовчи ўсимликлардир. Улар дарё ва кўл бўйлари, ботқоқликларда, сернам ўрмонлар ва бошқа жойларда ўсадиган ўсимликлардир.
Мезофитлар – ўртача намлик шароитида яшовчи ўсимликлар бўлиб, уларга кўпчилик маданий ва ёввойи ҳолдаги ўсимликлар киради.
Ксерофитлар – қурғоқчил шароитда яшашга мослашган ўсимликлардир. Дашт, чўл ва чала чўл зоналарида кенг тарқалган бу ўсимликлар ўз навбатида 2 гуруҳга ажратилади: склерофитлар ва суккулентлар. Склерофитлар Ўрта Осиё чўлларида учраса, суккулентлар – танасида сув сақловчи кактуслар ҳисобланади.
3. ҲАЙВОНЛАРНИ НАМЛИК ОМИЛИГА МОСЛАШИШИ

Ҳайвонлар ҳаётида ҳам намлик ёки сув муҳим рол ўйнайди. Умуман ҳайвонлар сувга бўлган талабини уч хил йўл билан қондиради: 1. Бевосита сув ичиш орқали. 2. Ўсимликлар билан овқатланиш орқали. 3. Метаболизм ҳодисаси, яъни танасидаги мойлар, оқсиллар ва карбон сувларининг парчаланиши орқали.

Сувни буғлантириш эса асосан нафас олиш, терлаш ва сийдик йўли орқали бажарилади. Иссиқ кунлари айрим сутэмизувчилар сувни ҳаддан ташқари кўп сарфлашлари мумкин. Масалан, кишилар ёз ойларида бир кунда 10 литргача сувни терлаш орқали сарфлаши мумкин.
Мосланишлар ҳам одатда уч хил бўлади: юриш-туриш ҳаракати орқали, морфологик ва физиологик мосланиш.
Юриш-туриш орқали мосланишда ҳайвонлар албатта сувни излаб топиш, яшайдиган жойни танлаш, ин қазиб, унду яшаш орқали мослашадилар.
Морфологик мосланиш танасининг устида чиғаноқлар, совутлар, қалқон ва тангачалар ҳамда кутикулалар ҳосил қилиш орқали амалга оширилади. Масалан, шилиққурт, тошбақа, калтакесак, қўнғизлар ана шундай мослашади.
Физиологик мосланиш эса метаболитик сув ҳосил қилиш орқали амалга ошади. Масалан, одамлар танасидан вазнига нисбатан 10% гача сув йўқотиши мумкин. Ундан ортиқ сув йўқотилса организм ҳалок бўлади. Бу кўрсаткичлар турли ҳайвонларда турлича, масалан, туялар – 27%, қўйларда – 23%, итларда – 17%, агар бундан ошса ҳалокат юз беради.
Айрим сувда яшовчи (гидробионт) ҳайвонлар сувни ютиши ёки фильтрация қилиш орқали яшашга мослашган. Натижада сув ҳавзаларида биологик тозаланиш содир бўлади. Масалан, лихет, мшанка, асцидий, планктон, қисқичбақасимонлар, мидиялар бир суткада 150-280 м³ сувни тиндиради ва тозалайди. Қурғоқчил шароитда яшовчи сувўтлари, лишайниклар ва мохлар пойкилоксерофитлар деб аталиб, улар қурғоқчил даврларда қуриб қолиб, анабиоз ҳолатга ўтадилар ва ёғингарчилик бўлган вақтда яна ҳаётини тиклаб давом эттираверадилар.


IV-МАВЗУ. Ҳаво, сув, тупроқ муҳити.


РЕЖА:
1. Атмосферадаги газларнинг тирик организмларга таъсири.
2. Атмосфера ҳавосининг ифлосланиши ва вужудга келган экологик муаммолар.
3. Тупроқнинг муҳит сифатида тирик организмлар учун хусусиятлари.
4. Тупроқ муҳитида тарқалган ўсимлик, ҳайвонлар ва уларнинг гуруҳланиши.
5. Тупроқнинг ифлосланиши ва унинг тирик организмларга таъсири.


Таянч сўзлар: Радиоактив моддалар, азотобактериялар, актиномицетлар, табиий ва сунъий ифлосланиш, минерал, органик, космик чанглар, санитар-гигеник, шамол, споралар, микроорганизмлар, бевосита, билвосита.