Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институти «Қурилиш материаллари, буюмлари ва конструкцияларини ишлаб чиқариш»

1-тажриба. Қумнинг, шағалнинг ва чақиқтошнинг ҳақиқий зичлигини аниқлаш

Қумнинг, шағалнинг ва чақиқтошнинг зичлигини 100 мм сиғимли пикнометр ёрдамида ёки ўлчов цилиндри ёрдамида аниқланади.

Цилиндр махсус белгига қадар сув билан тўлдирилади, олдиндан ўлчаб олинган маълум ўлчамли (m₁) г қуритилган ва майдаланган қум, шағал ёки чақиқтош сув юқорига 20 см³ белгигача кўтарилгунга қадар цилиндрга аста-секин солинади. Кейин ортиб қолган ўлчам (m₂) г тарозида тортилади.
Зичлик қуйидага формула ёрдамида ҳисобланади:
,
бу ерда m₁ – m₂ – цилиндрга жойлашган ўлчам
V - сиқиб чиқарилган сувнинг ҳажми


2-тажриба. Қумнинг, шағал ва чақиқтошнинг уйма зичлигини аниқлаш

Олдиндан қурититилган қумни тешиклари 5 мм ли элакдан элаб олинади ва кесик конус шаклидаги воронкага жойлаштирилади. Оғирлиги ўлчаб олинган 1 литрли цилиндр идишга 10 см баландликдан қум цилиндрдан тўлиб тушгунча солинади. Цилиндр идишдаги ортиқча материал метал чизғич ёрдамида идиш юқори чегараси билан баробар сидириб ташланади. Ишни бажариш пайтида идишни силкитиб материални зичламаслик керак. Ундан кейин цилиндр қуми билан бирга тарозита тортиб оғирлиги аниқланади.

Алоҳида порциялаб ўрнатилган ҳажмдаги шағал ёки чақиқ тош қуйидаги сиғимли идишларда ўлчанади:
Энг йирик донасининг ўлчами 10, 20, 40 ва 40 мм дан катта бўлганда мос равишда ўлчов цилиндирининг сиғими 5, 10, 20 ва 50 литрга ташкил қилиши керак.
Қуруқ ҳолатдаги сочилувчан материалнинг уйма зичлиги қуйидаги формула билан ҳисобланади:
; г/см³, (кг/м³),
бу ерда m₁ – бўш идишнинг массаси, г (кг).
m₂ – идишнинг материал билан бирга массаси, г (кг).
V – ўлчов идишнинг ҳажми см³ (м³).


3-тажриба. Қум, шағал ва чақиқтошнинг ғоваклигини аниқлаш

Қум, шағал ва чақиқтошнинг олдиндан топилган ҳақиқий зичлиги ва уйма зичлиги орқали ғоваклик қуйидаги формула билан ҳисобланади:

бу ерда _. – материалнинг ҳақиқий зичлиги, г/см³.
_уйма. – материалнинг уйма зичлиги, г/см³.

3 жадвал
Олинган маълумотлар қуйидаги жадвалга киритилади

Материал номи	Ҳажмий (уйма) зичлиги, г/см^3					Ҳақи­қий зич­лиги, г/см^3	Ғо­вак­лиги, %
	Массалари, грамм			Тўлди­рув­чини ҳажми, г/см^3	Уйма зич­лиги, г/ см^3
	ўлчов идиши	тўлди­рувчи, идиш билан бирга	тўлди­рувчи
1
2
3

4-тажриба. ҚУМДАГИ ЧАНГ ВА ТУПРОҚ МИҚДОРИНИ АНИҚЛАШ

Қумдаги майда заррачаларнинг миқдорини аниқлаш усули уларнинг сувда турғун эритма ҳосил қилишига асосланган. (КМК 8785-2005).