Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институти «Қурилиш материаллари, буюмлари ва конструкцияларини ишлаб чиқариш»

Ишни бажариш тартиби: Қумдан 1000 г олиниб идишга солинади ва унинг устига сув қуйилади. Сувнинг сатҳи қум юзасидан 200 мм юқорида бўлиши керак, қум ва сув яхшилаб аралаштирилиб, 2 дақиқа тиндирилгандан сўнг, лойқа эҳтиётлик билан тўкилади. Бу иш бир неча марта такрорланади (қумдаги лойқа бутунлай ювилиб кетгунча). Ювилган қум қуритиш қутисида қуритилади. Бажарилган ишнинг натижаси қуйидагича ҳисобланади:

бу ерда - қумнинг дастлабки оғирлиги , г;
- қумнинг ювилгандан кейинги оғирлиги, г.
Хулоса: намуна бетон учун яроқли (яроқсиз) ҳисобланади.


5-тажриба. Чақиқ тош, шағал ва қумларнинг таркибининг
донадорлигини ва қумнинг йириклик модулини М_й аниқлаш

Тўлдирувчилардан олинган намуналарни элаклардан элаб ўтказиш йўли билан донадорлигини аниқлайдилар. Чақиқ тошлар ва шағаллар учун тешиклари диаметри 5; 10; 20; 40; 70 мм бўлган стандарт элакларни тўпламидан фойдаланилади. Қумни элаш учун эса: 2,5; 1,25; 0,63; 0,315; 0,14 мм даги тешикли элаклар тўплами ишлатилади.

Массаси 2,0 кг қуритилган намуна учун олинган қумни 10 ва 5 мм ли тешикли элакларда эланади. Элаклардаги қолган қолдиқлар тарозида ўлчанади. Қумнинг таркибидаги йириклиги 5 ва 10 мм ва 10 дан йирик бўлган доналарнинг миқдари фоиз ҳисобида ҳисоблаб топилади.
Д₅ =
Д₁₀ =
бу ерда m – ўлчаб олинган қуруқ қум массаси, г;
m₅ ва m₁₀ – тешикларининг ўлча­ми мос равишда 5 ва 10 мм бўлган элакдаги қолдиқ қум, г;
5 мм тешикли элакдан ўтган қумдан 1 кг ўлчаб олинади ва яна янгидан уларни тешикларининг ўлчами 2,5; 1,25; 0,63; 0,315; 0,140 мм бўлган стандарт элаклар тўп­ламида кетма-кет ўтказиб эланади. Биринчи элакнинг тешиклари тўма­лоқ бўлиб, қолганлари квадрат шаклида.
Ҳар бир элакда қолган қолдиқ (m_i) нинг эланаётган қумнинг умумий оғирлиги (m)га бўлган нисбат элакдаги хусусий қолдиқ дейилади ва у қуйидагича топилади (% ҳисобида)

Ҳар бир элакда тўлиқ қолдиқ шу саноқли элакдаги ва ундан олдинги элаклардаги хусусий қолдиқлар йиғиндиси билан ифодаланади.

Тўлиқ қолдиқлар қийматига асосланиб, қумнинг йириклик модулини қуйидагича аниқлаш мумкин:

бунда тешикларининг ўлчамлар мос равишда 2,5; 1,25; 0,63; 0,315; 0,14 бўлган элаклардаги тўлиқ қолдиқ.

Олинган қийматлар қуйидаги жадвалга ёзилади.

Элак тешикларининг ўлчами, мм	Элакдаги хусусий қолдиқ, аi		Элакдаги тўлиқ қолдиқ. Ai (%)	ГОСТ бўйича элакдаги тўлиқ қолдиқ, %
	г	%
10
5
2,5
1,25
0,63
0,315
0,14
0.14 элакдан ўтгани
Жами:	1000		100%

Жадвалдаги қийматларни график шаклида ҳам тасвирлаш мумкин (1-расм). Агар синалаётган қумнинг йириклигини ифодаловчи эгри чизиқ чегараланган юзада ётса, бу қум бетон ишлари учун яроқли ҳисобланади, аксинча қумнинг таркибини ўзгартириш керак бўлади. (ҚМҚ 8788-2005).

Чақиқтош(шағал) нинг донадорлик таркибини аниқлаш учун меъёр талаби доналарининг йириклиги боғлиқ ҳолда жадвалда кўрсатилган оғирликда намуна олинади.

Доналарининг йириклиги, мм	Намунанинг оғирлиги, кг
10 20 40 70 70 дан йирик	5 10 20 30 50

Намуна стандарт ўлчамдаги элаклардан ўтказилади ва элаклардаги қолдиқлар тортиб кўрилади, сўнгра ҳар бир элакдаги умумий қолдиқ ҳисоблаб чиқилади ва шағал доналарининг энг катта Д_мак ва энг кичик Д_мин йириклиги аниқланади.

Элаклардан қайси бирида умумий қолдиқ 5% дан ошмаса, шу элак тешигининг ўлчами намуна доналарининг энг катта диаметри бўлиб ҳисобланади. Намунанинг кўпи билан 5% и ўтган энг пастки (биринчи) элак ўлчами эса доналарнинг энг кичик диаметри қилиб қабул қилинади.
Ўлчанган қийматлар қуйидаги жадвалга ёзилади.

Элак тешикларининг ўлчами, мм	Элакдаги хусусий қолдиқ, аi		Элакдаги тўлиқ қолдиқ. Ai (%)	Натижа
	г	%
40				Дмак
20
10				Дмин
5
5 мм элакдан ўтгани
Жами:			100%

Жадвалдаги қийматларни график шаклида тасвирланади (2-расм). Агар синалаётган шағал (чақиқ тош) йириклигини ифодаловчи эгри чизиқ чегараланган юзада ётса, бу тош бетон ишлари учун яроқли ҳисобланади.