Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институти «Қурилиш материаллари, буюмлари ва конструкцияларини ишлаб чиқариш»

2 – иш. Ўртача зичликни аниқлаш

Материал массасининг табиий ҳолатидаги ҳажмини нисбатига ўртача зичлик деб айтилади ва қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:

г/cм³
бу ерда: м – материалнинг массаси, г;
В_т.ҳ – материалнинг табиий ҳолатидаги ҳажми, см³

А. Тўғри геометрик шаклда бўлган параллелопипед ва силиндрнинг ҳажми қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:

В_н=абҳ; cм³ В_с= cм³
Тажриба натижалари қуйидаги 6 жадвалга киритилади.
6-жадвал

Тартиб №	Материалнинг номи	Намуналарнинг ўлчамлари, см					Материал массаси, г	Намуна ҳажми, см^3	Ўртача зичлиги, г/см^3
		а	б	с	д	ҳ
1. 2. 3.

Б. Нотўғри геометрик шаклга ега бўлган зич материалнинг массаси тарози ёрдамда ва ҳажми Архимед қонунига асосан аниқланади ва тажриба натижалари 7 жадвалга киритилади:

7-жадвал

Тартиб №	Материалнинг номи	Намунанинг массаси, г	Сиқиб чиқарилган сув ҳажми,см^3	Ўртача зичлик г/см^3
1. 2. 3.

3 – иш. Ғовакликни аниқлаш

Материал хажмида жойлашган ғовак ва бўшлиқлар миқдори унинг ғоваклигини билдиради ва қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:

Ф=(1- %
бу ерда: _х.з. – метериалнинг хақиқий зичлиги, г/см³
_ў.з. – метериалнинг ўртача зичлиги, г/см³

Тажриба натижалари 8-жадвалга киритилади.

8-жадвал

Тартиб №	Материалнинг номи	Ўртача зичлик, г/см^3	Хақиқий г/см^3	Ғоваклик, %
1. 2. 3.

4 – иш. Қаттиқликни аниқлаш

Қаттиқлик деб, материалга ўзидан қаттиқ жисм ботирилганда қаршилик кўрсатиш хоссасига айтилади.

Табиий тош материалларнинг қаттиқлиги Моос қаттиқлик шкаласи ёрдамида аниқланади. Бунинг учун синалаётган материал Моос шкаласидаги минералларнинг енг юмшоғидан (талк) бошлаб қаттиғигача (олмос) кетма-кет материал сиртида чизиқ қолдиргунча тирнаб чиқилади. Шунда қайси минерал табиий тош материал сиртида чизиқ қолдирса унинг қаттиқлиги шу минерал қаттиқлигидан битта паст бўлади.
Қаттиқлик қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:
Қ = Н – 1
бу ерда Н – cиналаётган материал сиртида чизиқ қолдирилган Моос қаттиқлик шкаласидаги минералнинг тартиб номери
9 – жадвал
Моос қаттиқлик шкаласи минералларининг тавсифномаси

Тартиб №	Минералларнинг номлари	Минералларнинг кимёвий таркиби:	Минералларнинг ёйилувчанлиги тўғрисида қисқа маълумот
1.	Талк	3МгО4СиО2Ҳ2О	Тирноқ билан енгил қирилади
2.	Гипс	CаСО42Ҳ2О	Тирноқ билан қирилади
3.	Калцит	CаCО3	Пўлат пичоқ билан енгил қирилади
4.	Флюорит	CаФ2–ерувчан шпат	Кўп катта куч билан босмасдан пўлат пичоқ ёрдамида қирилади
5.	Апатит	Cа5(ПО4)3Ф	Катта куч босими натижасида пичоқ ёрдамида қирилади.
6.	Ортоклаз	К2О Ал2О36СиО2	Шиша билан енгил қирилади
7	Кварц	СиО2	Шиша билан енгил қирилади
6.	Топаз	Ал2(СиО4)(Ф,ОҲ)2	Абразив материаллар сифатида (чархтош, қайроқ ва бошқа хил ўхшаш асбоблар учун қўллани­лади)
9.	Корунд	Ал2О3
10.	Олмос	C

Тажриба натижалари 10–жадвалга киритилади

10–жадвал

Тар. №	Материалнинг номи	Чизиқ қолдирган минералнинг тартиб номери	Моос шкаласи бўйича материалнинг қаттиқлиги
1 2 3

5 – иш. Иссиқлик ўтказувчанликни аниқлаш

Материалларни бир юза сиртидан иккинчи юза сиртига иссиқликни ўтказиш хоссасига иссиқлик ўтказувчанлик деб айтилади. Ташқи деворларни қуришда ишлатиладиган табиий тош материаллар учун бу хосса асосийлардан бири бўлиб ҳисобланади. Иссиқлик ўтказувчанлик аввалон бор материалнинг ўртача зичлигига боғлиқ ва В.А.Некрасов формуласи ёрдамида аниқланади:

=1,16 Вт/М⁰C
бу ерда: _ў.з. – материалнинг ўртача зичлиги, г/см³.

Тажриба натижалари 11-жадвалга киритилади

11 – жадвал

Тартиб №	Материалнинг номи	Материални ўртача зичлиги, г/см^3	Материалнинг иссиқ ўтказувчанлиги, Вт/М^0С
1 2 3

4. Қурилишда ишлатиладиган сопол буюмлар

лаборатория ишларини бажаришга доир
Услубий кўрсатма

Сопол материаллар деб гилтупроқдан қолиплаш ва пишириш йўли билан олинадиган материлларга айтилади.

Сопол буюмлар учун хом ашё сифатида гил тупроқ ишлатилади. Гил тупроқнинг хоссаларини яхшилаш учун унга ҳар-хил қўшимчалар қўшилади.
Қурилишда ишлатиладиган сопол буюмлар қуйидаги турларга бўлинади:
1. Тузилишига кўра:
а) ғовак буюмлар – буларнинг сув шимувчанлиги 5 % дан кўп бўлиб, пишириш температураси 950-1050°С;
б) зич буюмлар – буларнинг сув шимувчанлиги 5 % гача, пишириш температураси 1200°С ва ундан юқори бўлади.
2. Ишлатилишига кўра сопол буюмлар қуйидагиларга бўлинади:
а) деворбоп буюмлар – булар оддий лой ғишт, ичи ковак ғишт, енгил ғишт, сопол тошлар ва блоклар;
б) ташқи деворларни юзалаш (безаш) учун ишлатиладиган буюмлар – пардозбоп ғишт, плиткалар;
в) ички девор ва полларни юзалаш учун ишлатиладиган буюмлар ҳар-хил ўлчам ва шаклдаги плиткалар;
г) том учун ишлатиладиган буюмлар – черепица;
д) санитар-техник буюмлар - ванналар, умивальник, унитаз;
е) канализация ва дренаж қувурлари;
в) махсус буюмлар – ўтга чидамли, кислотага чидамли, электр ўтказмайдиган буюмлар.
3. Ишлаб чиқариш усулига қараб сопол буюмлар 2 гуруҳга бўлинади:
а) майин сопол буюмлар – буларга чинни буюмлар киради;
б) дағал сопол буюмлар – буларга ғишт, плиткалар ва ҳ.к.


Ишнинг мақсади: Бу методик қўлланма ёрдамида талабалар қурилишда ишлатиладиган сопол буюмларнинг асосий хоссаларини ўрганадилар, уларни аниқлаш усуллари билан танишадилар ва масалалар ечиш йўли билан олган билимларини мустаҳкамлайдилар.
Методик қўлланма 4 соатга, мўлжалланган ишлар бригадаларга бўлиниб бажарилади.


Сопол буюмларнинг асосий хоссалари
Ҳар қайси бригада сопол буюмлар коллекцияси билан танишиб уларнинг хоссаларини ўрганади ва қуйидаги жадвални тўлдиради:
1-жадвал

№	Буюмларнинг номи	Ўлчам­лари	Ташқи кўриниши	Ўртача зич­лиги, кг/м^3	Сув шимув­чанлиги, %	Мар­каси	Совуққа чидам­лилиги	Иссиқ ўтказув­чанлик коэффи­циенти, вт/м^0C	Ишла­тилиши
1. 2. 3.

2. Оддий лой ғиштнинг хоссаларини ўрганиш
Оддий лой ғишт қурилишда ишлатиладиган энг кўп тарқалган сопол буюмлардан бири.
Оддий ғишт гил тупроқ ва қўшимчалардан қолиплаш (пресслаш) қуритиш ва пишириш йўли билан олинади. У тўғри бурчакли параллелопипед шаклида бўлиб, ўлчамлари 250x120x65 мм бўлиши керак.
Ў збРСТ 530-96 талабига кўра ғиштнинг ўлчамлари қуйидагича ўзгариши мумкин; қолиплаш йўли билан олинган ғиштлар: узунлиги +7 мм, энига +5 мм, қалинлиги +3 мм. Пресслаш йўли билан олинган ғиштлар: узунлиги +5 мм, энига +4 мм, қалинлиги +3 мм.
Ғиштдаги қийшиқлар, пишганлик даражаси ДАСТ талабига мувофиқ бўлиши керак.
2) Ғиштларнинг массасига нисбатан сув шимувчанлиги 8 дан кам бўлмаслиги керак (маркаси "150" дан юқори бўлган ғиштлар учун 5 % дан кам бўлмаслиги керак).
3) Совуққа чидамлилиги бўйича ғиштлар 4 хил маркага бўлинади: Мрз 15; Мрз 25; Мрз 35; Мрз 50.
4) Ғиштлар сиқилишдаги ва эгилишдаги мустаҳкамлиги жиҳатидан ДАСТ талабига жавоб бериши керак.
ЎзбРСТ 530-95 талабига кўра ғиштнинг 7 маркаси ишлаб чиқилади: 300; 250; 200; 150; 125; 100; 75.
Ишни бажариш тартиби
Ҳар қайси бригада ғиштларнинг ташқи нуқсонларини аниқлаб уларни ДАСТ талаблари билан солиштириб кўради, ғиштларнинг сув шимувчанлигини аниқлаб жадвални тўлдиради.
Шундан кейин студентлар ғиштнинг маркасини ва совуққа чидамлилигини аниқлаш методлари билан танишади ва бу темаларга мувофиқ масалалар ечадилар.