Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номли ўзбекистон

 
4-§. Мажбурият ҳуқуқи 
Мажбурият тушунчаси.
Мазкур ҳуқуқий муносабатларнинг моҳияти муайян шахсларни 
мулкий мақсадни кўзлайдиган ва шу сабабдан шахсни бошқа шахснинг фойдасига муайян ҳаракатни 
амалга оширишга ёки маълум ҳаракатдан ўзини тийишга мажбур этишдан иборат (масалан, мол-
мулкни бериш, пул тўлаш, ишни бажариш ва ҳ.к.). Бунда бошқа шахс қарздордан ўз мажбуриятини 
бажаришни талаб этиш ҳуқуқига эга, деган хулоса чиқади. 
Мажбурият иштирокчилари (томонлар): қарздор — бошқа шахс фойдасига муайян ҳаракатлар 
(масалан, пул тўлаш, ишни бажариш кабилар)ни амалга оширишга мажбур бўлган тараф; кредитор 
— юқорида келтирилган хатти-ҳаракатларни бажаришни талаб этиш ҳуқуқига эга бўлган тараф. 
Мажбуриятда тарафларнинг ҳар бири айни вақтнинг ўзида ҳам кредитор, ҳам қарздор бўлиши 
мумкин (масалан, фуқаронинг буюртмасига кўра уй-жой қуриш), бироқ, шундай мажбуриятлар борки, 
бунда бир тараф доим кредитор, иккинчиси эса қарздор бўлиб, уларнинг ўринлари ҳеч қачон 
алмашмайди (масалан, бирор-бир шахс бошқасига қарзга пул берган ҳолларда). 
Мажбуриятнииг предметини мажбурият эгаси бўлган шахс (қарздор)нинг қарзни тўлаш билан 
боғлиқ муайян ҳаракатлари ташкил қилади. Мажбуриятлар турли асосларда юзага келади: 
1)
иштирокчилар орасида тузилган шартномалар (ижара шартномаси, пудрат шартномаси) — 
энг кўп учрайдиган асос; 
2)
амалдаги қонунда назарда тутилган ҳамда назарда тутилмаган, бироқ унинг мазмуни ҳамда 
умумий қоидаларига зид бўлмаган бир тарафлама келишувлар орқали; 
3)
маъмурий ҳужжат — давлат бошқаруви органларининг индивидуал (норматив) ҳужжати 
(масалан, фуқарога давлат ёки муниципал уй-жой бериш шаклда маҳаллий маъмурият қарорини 
ордер билан расмийлаштириш) орқали; 
4)
интеллектуал ижоднинг турли объектларини, масалан, санъат асарлари ва ишлаб чиқариш 
намуналарини яратиш ёки улардан фойдаланиш вақтида; 
5)
инсонлар хоҳиш-иродасига боғлиқ бўлмаган юридик хатти-ҳаракат натижасида (хазина, 
топилма ва 
ҳ.к.) 
ёки фавқулодда ҳодиса (ёнғин, табиий офат ва мажбуриятлар қуйидаги асослар 
бўйича ҳам вужудга келиши мумкин: шартномалар (олди-сотди, айирбошлаш, ҳадя, ташиш, пудрат 
ва бошқалар), бир тарафлама битимлар (мукофотни ошкора ваъда қилиш), маъмурий ҳужжатлар 
(бинони ижарага бериш учун ордер бериш), зарар етказиш, асоссиз бойлик орттириш, юридик ва 

---

61 
жисмоний шахсларнинг бошқа ҳаракатлари, ҳодисалар (табиий офатлар).