Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

 
ШАРҚ ИЖТИМОИЙ ТАФАККУР ТАРИХИДА БОШҚАРУВ 
ХОДИМИ ВА ДАВЛАТ ХИЗМАТЧИСИ МАЪНАВИЯТИНИНГ 
АХЛОҚИЙ МАЗМУНИ 
Ўзбекистонда Европа демократик давлатларига хос хусусиятлар билан
бирга, Шарқ давлатчилигининг халқимиз руҳиятига хос ва мос 
тажрибаларининг сақлаб қолинганлиги мақсадга мувофиқдир. 

---

25 
Буни, барча бошқарув тизимида етакчи мавқега эга бўлган ходим - 
вазир фаолияти ва вазирлик мансаби мисолида кўрсак бўлади. Вазирлик 
хизмати ҳозирги дунё давлатчилигининг муҳим бўғини ҳисобланади. Аммо у 
бизда жуда қадим замонлардан бери ижроия ҳокимиятининг энг мақбул 
шакли бўлиб келган. Доно ва тадбиркор вазирларнинг иш тажрибаси, 
сиёсатдонлиги, маънавий-ахлоқий сифатлари ҳозир ҳам бизга ибрат 
бўлмоқда. 
Вазир қадимий давлатчилигимизда юқори мавқени эгаллаган 
масъулиятли мансаблардан, яъни давлат аркони, устунларидан бири бўлиб, у 
мамлакатни идора қилиш, унинг ички тартиби, осойишталигини сақлаш, 
зарур ижтимоий масалаларни ҳал этишда подшога ёрдам берувчи катта обрў-
эътиборга молик амалдор шахс ҳисобланган. Имом Ғаззолий фикрича, яхши 
вазир – «подшоҳнинг яқин ёрдамчиси, сирдошидир ва мамлакатнинг ички ва 
ташқи ишлари ҳамда вилоятлар ва хазинанинг ободонлиги вазирдандир, 
подшоҳликнинг зебу зийнати, қудрат ва шукуҳи унга боғлиқ...»
1
 
Ҳусайн Воиз Кошифий эса, «Вазирлар агар яхши ҳислатлар соҳиби 
бўлсалар, салтанат биносининг мустаҳкамлигига ва мамлакат ишларининг 
интизомига сабабдирлар»,
2
 – деб таъриф беради 
Сохибқирон Амир Темурнинг «Тузуклари»да вазирнинг мансаб 
даражаси амирлик мансаби билан баробар ва ҳатто баъзан ундан юқорироқ 
олиниб таърифланади. «Тузуклар»нинг икки боби махсус вазирлик 
вазифаларини белгилашга бағишланган. Бу бобларнинг бири «Вазир тутиш 
тузуги», иккинчиси «Вазирнинг хизмат қилиш тузуги» деб номланади.
1
 
Асарнинг бошқа бобларида ҳам беклар, амирлар, қози, муфти, муҳтасиб, 
садр, қозикалон мансаблари билан бирга вазир ҳақида фикрлар баён этилган. 
Айтиш керакки, вазирлар фаолияти, вазирлик ишининг хусусиятлари, 
масъулияти ҳақида кўплаб манбаларда сўз боради. Чунончи, «Шоҳнома» 
(Фирдавсий), «Кутадғу билиг» (Юсуф Хос Ҳожиб), «Дастур ул-мулук» 
(Имом -Ғаззолий), «Китоб ул-вузаро» (Хилол), «Иршод» (Ёқут), «Китоб уд-
диёрат» 
(Шабуштий), 
«Сиёсатнома» 
(Низомул-мулк), 
«Қобуснома» 
(Кайковус), «Дастур ул-вузаро» (Хондамир), «Ахлоқи Муҳсиний», «Анвори 
Суҳайлий» (Кошифий) каби асарлар шундай манбалардан.
Маълумки, вазир сўзи арабча «визр» сўзидан олинган бўлиб, «визр» юк, 
оғирлик деган маъноларни англатади. («Вазара» -юкни кўтариб юрмоқ, катта 
вазифани зиммага олмоқдир). «Визр» сўзи гуноҳ маъносини ҳам билдиради. 
Шу икки маънони назарда тутган Алишер Навоий «Маҳбуб ул-кулуб» 
асарида бундай ёзган эди: «Вазир» «визр»дан муштакдур ва бу феъл анинг 
зотиға ал-ҳақ ва аляқдур» («вазир» сўзи «визр»дан келиб чиққандир ва бу 
феъл (яъни юк кўтариш, гуноҳли бўлиш) унинг табиатига энг тўғри ва энг 
1
Муҳаммад Ғаззолий. “Насиҳат ул-мулук”. Душанбе, “Ирфон”, 1993, -Б 86. 
2
Ҳусайн Воиз Кошифий. “Ахлоқи Муҳсиний”. Душанбе, “Адиб” нашриёти, 1991, - Б151. 
3
Амир Темур. “Темур тузуклари”. Форсчадан Алихон Соғуний ва Ҳабибулло Кароматов таржимаси. –Т.: 
Ғафур Ғулом номидаги “Адабиёт ва санъат” нашриёти, 1991, -Б 74-85

---

26 
лойиқ таърифдир).
1
Шундай қилиб, вазир давлат юкини кўтариб, подшога 
кўмаклашадиган мансаб эгаси бўлган. 
Вазир подшонинг бевосита ёзув-чизув, ҳисоб-китоблари, амалий 
ишларини юргизувчи подшо амру фармонларини ҳаётга татбиқ этувчи юқори 
мансабли шахс ҳисобланган. У давлат қудратини ошириши, хазина тўплаши, 
кирим-чиқимларни назорат қилиши лозим эди. Подшо вазирликка ўзининг 
энг ишончли, содиқ одамларини тайинлаган. Вазир подшонинг ҳам ишонган 
яқин одами, ҳам донишманд маслаҳатгўйи, ҳам давлат ишларини 
юргазадиган, амалиётчи тадбиркор киши бўлиши лозим бўлган. 
Алишер Навоий энг оқил ва энг яхши вазир сифатида Сулаймон 
подшонинг доно вазири Осафни тилга олиб ўтади. Дарҳақиқат, Осафнинг 
донолиги, заковати ҳақида ҳикоят ва ривоятлар жуда кўп тарқалган. 
Умуман, Шарқда номи оламга таралган машҳур вазирлар кўп бўлган. 
Чунончи, Миср фиръавнлари вазири Ҳомон, Эрон шоҳи Хусрав Нўширавон 
вазири Бузургмеҳр, аббосийлар вазири Жаъфар Бармакий (асли Балхдан, 
Бағдодга кўчиб борган бармакийларнинг бир неча авлоди вазирлик билан
шуғулланган), 
сомонийлар 
вазири 
Балъамий, 
ғазнавийлар 
вазири 
Маймандий, салжуқийлар вазири Низо - улмулк одил, доно ва салоҳиятли 
давлат арбоблари сифатида шуҳрат қозонганлар, уларнинг ишлари 
бошқаларга намуна қилиб кўрсатилган. 
Шуниси аниқки, вазирлик вазифалари ва шу билан боғлиқ Девон тузиш 
тартиби (канцелярия) бирданига шаклланган эмас. Чамаси, дастлаб вазирлар 
кўпроқ подшонинг маҳрами ва маслаҳатчиси сифатида намоён бўлган. Осаф, 
Ҳомон, Бузургмеҳр, асосан, маслаҳат бериш, ҳикматли, доно фикрлар баён 
этиб, подшога насиҳат қилиш билан машғул бўладилар. Улар давлат 
ишларига, сиёсатга аралашсалар ҳам, аммо доимий равишда муайян 
вазифани адо этиб турмаганлар. Масалан, Фирдавсийнинг «Шоҳнома»сида 
тасвирланишича, Бузургмеҳр (Фирдавсий Бузражмеҳр деб атайди) 
оташпарастлар руҳонийсининг шогирди бўлган. У «Авесто» китобини пухта 
ўрганиб, уни тўлиқ тафсир этади ва бу илмни ҳаётга татбиқ қила оладиган 
заковатли одам бўлиб етишади. «Шоҳнома»да Бузургмеҳр Нўширавон 
тушини таъбирлаш учун саройга олиб келинади ва у донолиги билан
подшога ёқиб қолади. Бузургмеҳр бирор мансабни уддалай олган эмас, у 
сарой аёнларига илм-ҳикматдан дарс бериб, одамийлик, адолат, ростлик, 
карам-саховат ҳақида чуқур маъноли гаплар айтади.
Аммо бора-бора вазир сиймосида ҳикмат, илму дониш эгаси бўлиш 
билан бирга амалиётчилик, сиёсий фаолият ҳам қўшилиб кетган. Чунки 
катта давлатларни бошқаришда подшо (халифа, хон, султон) ёнида 
заковатли, тадбиркор, ҳаётнинг икир-чикирларигача англайдиган донишманд 
одамларнинг бўлиши зарур ҳисобланган. 
 
1
Алишер Навоий. “Асарлар”. XIII жилд. -Т.: Ғафур Ғулом номидаги “Адабиёт ва санъат” нашриёти. 1966. 
–
Б 13. 

---

27 
Вазирликка ишчан, тажрибали, мулоҳазакор кишилар тайинланган. 
Аввало,билим билан Девон ишларини билимдонлик билан юргизиш 
қобилияти муҳим саналган. Вазир, бир сўз билан айтганда, мамлакатни 
ўзининг рўзғори деб қараб, унинг даромади ва сарф-харажати, подшо 
хонадони эҳтиёжидан тортиб, фуқаро эҳтиёжигача пухта биладиган 
тадбирли, муомала-муносабатда, ҳисоб-китобда ўткир, дадил ва жасур бир 
арбоб ҳисобланган. Аббосийлар замонида, масалан, мамлакатнинг бутун 
хазинаси вазир қўлида эди. Давлат бюджетини юзага келтириш, солиқларни 
ундириш, вилоятлар ва савдогарлардан божу-хирожни йиғиш вазир 
зиммасида бўлган. Бу анъана темурийлар даврида ҳам давом этди. 
Вазир ишини назорат қилиш, шубҳасиз, давлат бошлиғи - подшога 
тегишли бўлган. Вазирлар мунтазам равишда подшо ёки халифага ҳисоб 
бериб турганлар. Шунинг учун подшо ҳамда вазир муносабати давлат 
ривожи учун муҳим аҳамиятга эга эди. Подшо ўз аъёнлари наздида ҳам, халқ 
наздида ҳам вазирнинг қадр-қиммати ва иззат-обрўсини жойига қўйиши ва 
айни вақтда, қаттиққўллик билан ундан иш талаб қилиши лозим эди. Амир 
Темур, маълумки, барча давлат хизматчиларини, жумладан, вазирларни ҳам 
«хавфу ражо» (қўрқув ва умидворлик) орасида сақлаб юрган. 
Соҳибқироннинг бу усули унинг «Тузуклар»да яхши ёритилган.