Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

1 Неъматов Ҳ.. Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. 
—Тошкент. 1995. 86-бет.
72
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

классем а
лексик конт екст
суюқгтик
қуйм оқ, тўкм оқ, ...
ичимлик
ичмоқ, хўпламоқ, ш им ирм оқ, 
хўрилллатмоқ...
ўсим лик баргидан 
тайёрланадиган
кўк, қора, я л п и з ,...
махсус
тайёрланадиган
дам лам оқ қайтармоқ дам егизмоқ
ўзига хос 
сиф атга эга
ачч и қ, ш и р и н , хушбўй, 
ҳ и д д и ,...
С емантикбоғланган икки семема бир-бири учун белгиловчи 
лекси к контекст саналади. Тилш унослиқца белгиловчи лексик 
контекстга нейтрал лексик контекст зид қўйилади. Белгиловчи 
лекси к контекст классемага асосланса, нейтрал контекстнинг 
ҳосил бўлиши учун зид сема бўлмаслиги лозим. М асалан, 
тун 
лексемаси ўзининг асосий семаси ҳисобланган «қоронғи» семаси 
асосида 
тун қоронғиси, тун зимистони, тун даҳшати
каби 
белгиловчи лексик конгексглар ҳосил қилади. Лекин 
тун
 семемаси 
қуйидагича богланишлар ҳам ҳосил қилиши мумкин: 
тунда келди, 
тунда куришди, тунда ишлади, армонли тун
 каби. Бу каби нейтрал 
контекстларда классема мавжуд бўлмаслиги ёки бўлса ҳам, у 
иккиламчи чет семалар ҳисобига юзага чиқиш и мумкин. Белги- 
ловчи контексгда семантик алоқа чуқур бўлади ва у яққол сезилиб 
туради, нейтрал контекстда эса мазмуний алоқа саёз бўлади. 
С ем антик тадқиқотлар учун, лексем а маъносининг моҳиятини 
очиш учун белгиловчи лексик контексгни ўрганиш аҳамиятлидир.
Агар икки семема таркибида зид семалар мавжуд бўлса, улар 
кетм а-кет боғлана олмайди. 
Иссиқ (ҳароратли, қизиган)
ва